گفتگوهای دوزخیان (امروز عذر خواهی نکنید)

در قیامت جزا عبارت است از خود عمل و عذرخواهى در آن روز بلا اثر است. در این دنیا، هنگامى که انسان با حقیقتى هراس انگیز یا مسئولیتى سنگین روبرو مى شود، مى خواهد با خدعه از آن فرار کند، و مشاهده مى کنى که به آوردن عذرها و بهانه ها مى پردازد، و در پشت وهمها و پندارها پنهان مى شود، ولى از این گونه چیزها در آخرت کارى برنمى آید: «یا أیها الذین کفروا لا تعتذروا الیوم إنما تجزون ما کنتم تعملون؛ اى کسانى که کافر شدید، امروز عذر خواهى نکنید، زیرا که جزایى که امروز مى بینید نتیجه کارهایى است که (در دنیا) مى کرده اید.» (تحریم/ 7)
تا آن زمان که جزاى آخرت همان عمل او در دنیا است، پس عذر آوردن به هیچ روى معنى ندارد، و چگونه مى تواند از چیزى که جزئى از ذات خود او است خلاص شود؟ و در آیه اشاره اى به این مطلب است که آماده نبودن کافران براى آخرت و دیدار خدا نتیجه طبیعى کافر بودن آنان به آخرت است.
این آیه شریفه خطابى است عمومى از جانب ملائکه یا از جانب خدا، به همه کفار، خطابى است که بعد از رسیدن کفار به آتش دوزخ (و زبان به عذرخواهى گشودن، که اگر کفر ورزیدیم، و یا گناه کردیم عذرمان این بود و این بود) به ایشان مى شود که امروز سخن عذرخواهى به میان نیاورید، چون روز قیامت روز جزا است و بس. علاوه بر این، جزایى که به شما داده شد عین اعمالى است که کرده بودید، خود اعمال زشت شما است که امروز حقیقتش برایتان به این صورت جلوه کرده است، و چون عامل آن اعمال خود شما بودید، عامل بودنتان قابل تغییر نیست، و با عذرخواهى نمى توانید عامل بودن خود را انکار کنید، چون واقعیت، قابل تغییر نیست، و کلمه عذاب که از ناحیه خدا علیه شما محقق شده باطل نمى شود.
این معنایى است که از ظاهر خطاب در آیه استفاده مى شود. ولى بعضى گفته اند: عذرخواهى کفار بعد از داخل شدن در آتش است، و عذرخواهى خود نوعى توبه است، و بعد از داخل شدن در آتش، دیگر توبه قبول نمى شود، و در معناى جمله ی «إنما تجزون» گفته اند: معنایش این است که در مقابل اعمالى که کرده اید آن جزایى را به شما مى دهند که حکمت لازمش مى داند.
در اینکه آیه مورد بحث دنباله آیات سابق قرار گرفت، و در آن خطابى قهرآمیز و تهدیدى جدى شد، اشاره اى هم به این حقیقت هست که نافرمانى خداى تعالى و رسول او چه بسا کار آدمى را به کفر بکشاند. جمله ی «یا أیها الذین کفروا» شامل تمام کفار می شود از طبیعى و مشرکین و یهود و نصارى و مجوس و منافقین و منکرین ضروریات دین و مرتدین و ملحق به آنها ضالین و مضلین.
اعتذار آنها را خداوند در قرآن بیان فرموده یکى آنکه می گویند: «ثم لم تکن فتنتهم إلا أن قالوا و الله ربنا ما کنا مشرکین؛ سپس پاسخ و عذر آنها جز این نیست که بگویند: به خدایى که پروردگار ماست [سوگند] ما مشرک نبودیم.» (انعام/ 23) یکى: «ربنا هؤلاء أضلونا؛ پروردگارا! اینها بودند که ما را گمراه کردند.» (اعراف/ 38) یکى: «ربنا أخرجنا منها فإن عدنا فإنا ظالمون؛ پروردگارا! ما را از این آتش بیرون آر، پس اگر [به خلاف] برگشتیم، در آن صورت ستمگر خواهیم بود.» (مؤمنون/ 107) یکى: «و لو ترى إذ المجرمون ناکسوا رؤسهم عند ربهم ربنا أبصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل صالحا إنا موقنون؛ و اگر مى دیدى هنگامى که مجرمان در پیشگاه پروردگارشان سرها را به زیر افکنده [مى گویند] پروردگارا! [آنچه وعده کرده بودى] دیدیم و شنیدیم، پس ما را بازگردان تا کار شایسته کنیم، که اینک ما به یقین رسیده ایم.» (سجده/ 12) و غیر اینها ولکن این اعذار پذیرفته نیست لذا می فرماید در جواب آنها که می گویند: «ربنا أخرجنا نعمل صالحا غیر الذی کنا نعمل أ و لم نعمرکم ما یتذکر فیه من تذکر و جاءکم النذیر؛ پروردگارا! ما را بیرون بیاور، تا غیر از آنچه مى کردیم، کار شایسته کنیم. [گفته شود] آیا شما را چندان عمر ندادیم که هر که پندپذیر است در آن مدت پند گیرد؟ و شما را هشدار دهنده هم آمد.» (فاطر/ 37) و حجت بر شما تمام شده و راه عذر بسته شده.
«إنما تجزون ما کنتم تعملون» خداوند خردلى زاید بر استحقاق شما به شما عذاب نمی کند فقط جزاء شما به مقدار عمل شما است خداوند کسى را زاید بر عمل او عذاب نمی کند و خردلى از مثوبات عبادات کسر نمی گذارد: «فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره* و من یعمل مثقال ذرة شرا یره؛ پس هر کس به وزن ذره اى نیکى کرده باشد آن را مى بیند. و هر کس به وزن ذره اى بدى کرده باشد آن را مى بیند.» (زلزال/ 7- 8) آیه مبنى بر تهدید کفار و بیگانگان است که در صحنه قیامت برحسب طبع خود در مقام عذرخواهى برآیند و در صدد رفع عقوبت از خود به پیشگاه کبریائى خواهند برآمد.
در مقام رد درخواست بیگانگان اعلام می شود که عالم قیامت هنگام جزاء و کیفر اعمال ناسزا و گناهانى است که در دنیا در نظام اختیار به جا آورده اند و در روان خود انباشته و جزء جوهر وجودى خود نموده و در نظام عالم جزاء همان سیرت تیره ظهور نموده و جز بعد و محرومیت و عقوبت اقتضائى ندارند و عقوبت سیرت همان افعال ناسزا و گناهان است که رشد و ظهور نموده به صورت عقوبت دوزخ درآمده است.
جمله ی "لا تعتذروا" مبنى بر تهدید است که عذرخواهى از کفر و از گناهان ظهور توبه و پشیمانى و حالت انکسار قلب است و از شئون عبودیت به پیشگاه کبریائى است و این اختصاص به عالم دنیا دارد که کافر و گناهکار در مقام عذرخواهى و اظهار ندامت و پشیمانى برآید و درخواست عفو و مغفرت نماید پروردگار نیز در اثر پشیمانى و انکسار خاطر به فضل خود آن را کیفر گناه قرار دهد و غبار و تیرگى گناه را از روان گناهکار رفع و در اثر مغفرت صفاء و نورانیت به روح آنان موهبت نماید و از اجراى عقوبت آنان صرف نظر فرماید. ولى عذرخواهى در صحنه قیامت از نظر قرار از اجراى عقوبت و نیرنگ است و هرگز پذیرفته نخواهد شد زیرا شعار آن عبودیت نیست که مورد قبول واقع گردد.