دیدگاه های کلامی و الهیاتی (پاننبرگ)

تاریخ گرائی پاننبرگ
همچنانکه ذکر شد، پاننبرگ بنیانگذار الهیات تاریخی است. در این الهیات، فلسفه تاریخ هگل و تکامل تاریخی و تحقق روح مطلق عینا جریان دارد، به این معنا که با تحقق تاریخ، روح مطلق متحقق می گردد. این حرکت روح مطلق در فلسفه هگل متکی بر تز و آنتی تز است اما پاننبرگ بجای تز و آنتی تز هگل، خصوصیات وجودی انسانی را سازنده و شکل دهنده تاریخ می داند. پاننبرگ انسان را نوعی جانور تاریخی معرفی می کند و از تحلیل تاریخ، نوعی معناداری برای هستی استخراج می کند. مهمترین خصوصیات انسان از نظر وی را می توان در موارد ذیل بر شمرد:

جاودانگی
مفهوم جاودانگی کلید بخش اعظم الهیات پاننبرگ به شمار می رود. در سنت فلسفی یونان جاودانگی خداوند نتیجه ضمنی مقام او به منزله اصلی ترین نماد کل وجود اوست. در اینجا مراد از جاودانگی صرف بی زمانی است؛ به همین دلیل معرفت به خداوند را نباید در وقایع زمانی جستجو کرد بلکه خدا را باید از طریق تعمق در مثل یا ایده های فرازمانی دریافت نمود. ما انسانها زمان را بعضا به منزله فرصت و بعضا به منزله محدودیت تجربه می کنیم. زمان برای ما در حکم محدودیت است زیرا در مورد آنچه گذشته است، هیچ کاری از ما ساخته نیست و در مورد آنچه در راه است نیز قدرت عمل، نامحدود است. در الهیات پاننبرگ مهفوم حضور فراگیر، نیز همانند مفهوم جاوادنگی و به موازات آن بسط می یابد. خدا را نمی توان جدای از فرمانروایی او درک کرد. از این رو تا آنجا که فرمانروایی او در تاریخ امری است که هنوز تحقق نیافته، به مفهومی خاص اما مهم، خداوند هم هنوز وجود نیافته است. از آنجا که فرمانروایی و معبودیت خداوند جدایی ناپذیرند پس معبودیت خداوند هم هنوز در فرایند بوجود آمدن است. شناخت آینده حدودا روشن و واضح است. به همین ترتیب، وحدت و بساطت خداوند نیز معرف سلب هرگونه نسبت و صفات نیست بلکه گویای عزم راسخ و فرمانروایی اوست. این دو صفت زمانی آشکار خواهند شد که خداوند همه چیز را در خود گرد آورده باشد.

تاریخ جهانی
مهمترین مسأله ای که ساختار تفکر پاننبرگ را شکل می دهد، فهم او از تاریخ جهان و بکارگیری این فهم در طرح کلی الهیات مسیحی است. از نظر او مهمترین نکته در تاریخ جهان گرایش به یک مفهوم انسان مرکزی در عصر روشنایی است که انسان را به عنوان خالق تاریخ تفسیر می کند و وحدت تاریخ را به آن صورتی که در آینده انسان مرکزی ترسیم شده است، در می یابد که باید به عنوان یک تهدید جدی نسبت به فهم ویژه مسیحیت از تاریخ قلمداد شود. پاننبرگ در مقایسه با فیلسوفان اگزیستانسیالیست که مبدأ یک بحث تاریخی را در تاریخ شناسی موجودیت انسان می دانند و آینده نگری انسان را قبول می کنند، تجربه واقعیت تاریخ گرایی انسان را بنا می نهد و نتایج مهمی را در الهیات می گیرد؛ از جمله آنکه نظریه انسان مرکزی در تاریخ را اثبات می کند و شرایط فهم تاریخ برای ایمان را نشان می دهد. پاننبرگ معتقد است فهم ایمان برای درک تاریخ جهانی مورد نیاز است و این دومین نکته اساسی نظریات پاننبرگ است. وی معتقد است ایمان باید بر اساس دانش پایه ریزی شود، همه اعمال عقلانی باید به تصمیم خالص باز گردد، ایمان و عقل می باید با یکدیگر پیشرفت نماید. ایمان و عقل در حقیقت سهیم هستند و این پایه ای برای فهم آراء پاننبرگ است. پاننبرگ با شروع از نظریه نیاز به وحدت حقیقت، نظر هگل را دنبال می کند؛ به این معنا که حقیقت باید به عنوان یک فرایندی که در انتها برملا می شود، درک شود. این امر وقتی که تاریخ پایان بپذیرد مشخص می شود. پاننبرگ با ابراز اینکه ما نمی توانیم این موقعیت را برای خودمان در نظر بگیریم که در انتهای فرایند تاریخی هستیم، از هگل جدا شده است. او حقیقت را پدیده ای می داند که در آینده آشکار خواهد شد.

خدا از دیدگاه پاننبرگ
پاننبرگ انسان را عامل تحقق تاریخ و تاریخ را مجرای تحقق اندیشه های الهی می داند. لذا مادامی که تاریخ تحقق نکرده است، خدا نیز به کمال خود نخواهد رسید. توجه او به خداوند از چند منظر است.

بررسی مفهوم خدا نزد پاننبرگ
پاننبرگ بحث مربوط به خدا را با بررسی مفهوم آن آغاز می کند. وی حضور مفهوم خدا را در قالب پرسش انسان از خدا برای تمامی انسانها طبیعی می داند و همانند پل تیلیش معتقد است که خداوند موجودی مانند موجودات دیگر نیست لذا اگر برای اثبات وجود خداوند برهان اقامه شود، او را در حکم سایر موجودات قرار داده ایم و در حد دیگر موجودات متنزل ساخته ایم.

محدودیت عقل بشر در فهم خدا
اولین انتقاد اساسی از مفهوم خدا به عنوان ذهن، توسط اسپینوزا در کتاب اخلاق طرح شده است. از یک طرف مفهوم عقل، همانطور که ما آن را در خودمان می یابیم، دارای محدودیت های بسیاری است که قابل همخوانی با اطلاق خدا نیست، از طرف دیگر اگر تمام این محدودیتها برداشته شود به هیچ وجه مشابهتی باقی نمی ماند که ما بخواهیم از علم الهی به طریق غیر استعاری سخن بگوییم. به علاوه فعالیت عقل ما بستگی به بعضی از داده های تجربی دارد. بنابراین دارای یک پیش فرض سوای خودش است که با ویژگی های اطلاق الهی متضاد است و علاوه بر این وجه تمایز، عقل و اراده به حدود وضعیت انسان مقید است.

مفهوم خدا مثل مفهوم سایر موجودات نیست
پاننبرگ در معرفی خدا نخست با بررسی مفهوم آن آغاز می کند؛ به این معنا که در الهیات، مفهوم خدا نمی تواند صرفا بحثی در میان سایر بحثها باشد بلکه بحث اصلی است که هر چیزی در محور آن سازمان می یابد. اگر شما آن را یک بحث جدا اخذ کنید هیچ چیز برای توصیه تداوم کلامی که الهیات می نامیم، نخواهد ماند. بنابراین مفهوم خدا را نمی توان با مفاهیم دیگر معلوم کرد.

نیاز دائمی موجودات به خدا
اگر خدایی که واقعیات محدود را خلق کرد نتواند آنها را حفظ نیز بکند، نمی تواند به عنوان خدای واحدی که هر کاری به دست او واقع می شود مورد تکیه قرار گیرد. از آنجا که مخلوقات در یک فرایند زمانی وجود پیدا می کنند، در صورتی که خداوند فقط آغاز وجودشان را عطا کرده باشد باید برای نیل به آنچه در وجود رو به رشدشان طلب می کنند، نیز به نیروهای خدا تکیه کنند. می توان گفت پاننبرگ به نوعی به نقد الهیات سنتی می پردازد، به این معنا که معتقد به الهیات طبیعی یعنی بررسی آثار صنع الهی برای رسیدن به خداست و الهیات سنتی را با عنوان «الهیات از بالا» نقد می کند. او همچون دیگر متألهان عصر جدید با این حقیقت روبه رو است که ما دیگر نمی توانیم معنی دار بودن اصطلاح خدا را پیش فرض بگیریم.

مخلوقیت جهان نسبت به خدا
از دیدگاه پاننبرگ معقولیت فرض واقعیت خدا از طریق مطرح کردن بعضی تجربیات جزیی قابل اثبات نیست بلکه باید مفهومی ساخت که نه تنها انسانها و تاریخشان بلکه جهان طبیعت نیز، به آن وابسته باشند. اما چگونه می توان به آن نائل شد؟ راه این است که الگویی سازگار از جهان به عنوان مخلوق خدا ارائه دهیم. این دقیقا همان چیزی است که الهیات پیوسته سعی در انجام آن دارد. چنین آموزه ای در باب خلقت نمی تواند به تفصیل وابستگی به خدا را درباره همه واقعیت محدود اثبات کند. آموزه خلقت در بهترین وجه خود می تواند الگویی را طراحی کند که اگر جهان مخلوق خدا باشد، باید مطابق با آن درباره خدا بیندیشیم. اینگونه است که الهیات در باب آموزه خلقت این ادعا را که اشیاء محدود با وجود اختلافات و جزئیتشان از جهت طبیعت و وجودشان به خدا وابسته اند، معقول می سازد.

نقد و بررسی
پاننبرگ الهیات سیستماتیک را بر تاریخی بودن انسان منطبق می کند، زیرا این انسان تاریخی در تمام لحظات وجودی اش باید به خدا وابسته باشد. پس خدا نیز باید به نحوی تجلی در تاریخ داشته باشد و خدای تاریخی باشد. این سخن شبیه سخن مارکس شلر است که می گوید: خدا در حال تکامل است. پل تیلیش یکی دیگر از فیلسوفان الهیات سیستماتیک، مبحثی با عنوان پویایی و صورت در مورد خدا دارد و معتقد است که استعدادها و قوای الهی تدریجا در حال شکل گرفتن و به فعلیت رسیدن می باشد. پاننبرگ تحقق خداوند را در جریان تاریخ می بیند. لازمه این نظریه آن است که او آنچه را که به خداوند نسبت می دهد در حد وجوب و ضرورت نبیند. در ضمن لازم می آید اینکه واجب الوجود، واجب الوجود از تمامی جهات نباشد. اما آیا دیدگاه او با قاعده واجب من جمیع الجهات و الحیثات تقابل دارد؟ یعنی آیا او در حوزه اندیشه که این قاعده را به کار می برد یا حوزه تفکر او در مجرای این قاعده نمی گنجد و در نتیجه تقابلی بین نظر او و مفاد این قاعده مشاهده نمی شود. قاعده مزبور در ساحت واقعیت شناسی و مباحث انتولوژیک طرح شده است و پاننبرگ آنرا در ساحت امور اجتماعی و تاریخی کامل می کند. پاننبرگ از طرفی برای خدا یک مفهوم تاریخی، همانند هگل، قائل است که حقیقت خدا در پروسه تحقق کامل به کمال می رسد و از طرف دیگر ناگزیر است برای خدا واقعیت بالفعل قائل باشد. این جنبه بالقوه و آن جنبه بالفعل تحقق تاریخی خدا، پاننبرگ را با نوعی تناقض و خلط میان امر واقعی و امر اعتباری مواجه کرده است. تاریخ از حیث منبع گزارش واقعیتی ندارد بلکه اعتباری است و جریان آن در یافتن واقعیت ساختمان هستی نیست، از این رو نمی توان جریان تاریخ را مرجعی برای تبیین مباحث هستی شناختی دانست. بنابراین آراء و نظرات پاننبرگ در مورد خداوند با توجه به مسیر تاریخ و جریانات آن از حوزه مباحث هستی شناختی خارج می گردد و نمی توان آنچه را که او می گوید از باب شناخت خداوند آنچنان که خداوند را در قالب قواعدی موجود، واجب الوجود از تمامی جهات است دانست. این نکته در آراء پاننبرگ تأمل برانگیز است که با توجه به کمالی که در جریان تاریخ می بیند آنرا به خداوند نسبت می دهد. همچنین خداوند را نیز متکامل می بیند. از آنجا که الهیات تاریخی پاننبرگ همه چیز را در تکامل تاریخی می داند، بر این اساس خدا را نیز معروض حرکت می داند و معتقد است خدا نیز دستخوش تطور و تکامل است. تطور خدا استکمالی است. لازمه این سخن آن است که خدا از اول کامل نبوده بلکه لحظه به لحظه استکمال پیدا می کند. به همین دلیل می توان گفت که قدرت مطلقه در خداوند وجود ندارد و روز به روز در سیر استکمالی بر قدرت او افزوده می شود و هیچ وقت نیز قدرت مطلقه حاصل نخواهد شد. همین اشکال در مورد تمامی صفات الهی نیز وارد خواهد بود.

نتیجه
از آنچه گفته شد، چند نتیجه به دست می آید؛ پاننبرگ در الهیات تاریخی خود، به انسان و خدا هویت تاریخی داده است؛ به این معنا که همزمان با ظهور تاریخ، انسان و خدا نیز ظهور کرده و به تکامل می رسند. از آنجا که انسان تاریخ را رقم می زند، غفلت از مسأله انسان تواند به غفلت از خدا منجر می شود. پاننبرگ در موضوع پرسش از خدا به نقد الحادی خداشناسی در دوره جدید پاسخ می دهد. او معتقد است زندگی انسان به عنوان سئوالی که فقط در خدا پاسخش را می توان پیدا کرد، قابل فهم است. اگر خدایی که واقعیت محدود را خلق کرد نتواند آنها را حفظ نیز بکند، نمی تواند به عنوان خدای واحدی که هر کاری به دست او واقع می شود، مورد تکیه قرار گیرد. در سنت فلسفی یونان جاودانگی خداوند نتیجه ضمنی مقام او به منزله اصلی ترین نمایه کل وجود اوست، در اینجا مراد از جاودانگی صرف بی زمانی است و به همین دلیل معرفت به خداوند را باید در وقایع زمانی جستجو کرد، بلکه خدا را باید از طریق تحقق در مثل یا ایده های بی زمان جست. از نظر پاننبرگ تاریخ به منزله کشف نقش خدا تجربه می شود، خدائی که بر خلاف خدای کنعانیان به هیچ چیز وابسته و محدود به طبیعت نبود بلکه مفهوم مطلق کلمه متعالی و فراتر از جهان برای آدمی همگن شده و بدین ترتیب آدمی به موجودی تاریخی، به معنای مورد نظر پاننبرگ، بدل گشت و این تاریخ عرصه تجلی وعده های خداوند و حوادث تاریخ عرصه ظهور و انکشاف خود او شد. وجود خداوند را نمی توان جدای از فرمانروایی او درک کرد، از این رو تا آنجا که فرمانروایی او در تاریخ امری است که هنوز تحقق نیافته پس خداوند نیز هنوز وجود ندارد. بر سخن فوق می توان دو اشکال وارد نمود؛ اول آنکه اگر خدا همراه تاریخ تکامل پیدا کند لازمه اش این است که خدا بطور کامل موجود نباشد و دوم اینکه، این نظر مستلزم تغییر و عدم ثبات در ذات الهی است حال آنکه تغییر لازمه جسم و ماده است.