نامه اعمال (جزا)

حسابرسی

بزرگترین صحنه از صحنه هاى قیامت حضور یافتن مردمان براى حساب پس دادن و جزا گرفتن است، براى آن که هول و هراس آن بیشتر است، و در این جا است که به حساب او رسیدگى و سرنوشت ابدى او تعیین مى شود، و هدف اساسى از همه حوادث و صحنه هاى رعب انگیز همین است. در آن صحنه قیامت هر یک از افراد بشر از اولین و آخرین به پیشگاه قدس کبریائى عقیده و خلق و اعمال صالح و طالح و سرایر آنان عرضه مى شود و چیزى پنهان نخواهد ماند از جمله آثار صحنه قیامت ظهور و بروز سرایر هر یک از افراد بشر و عرضه به پیشگاه پروردگار است به این که پرده هاى قصور و غفلت و نسیان که لازم نظام دنیوى است و با روح و روان بشر آمیخته بوده به کنار رفته به طور شهود حقایقى را مشاهده نموده و مى یابد و خود سیرت نهفته خود را مى بیند و مى یابد و تعلق محض و محض ربط خود را به ساحت کبریائى به طور شهود مى یابد که چگونه عظمت کبریائى او را فرا گرفته که محو و انمحاء و نابودى و فناء خود را مى فهمد آنگاه به خود آمده به طور شهود مى یابد که هرگز سریره و خطور و رازى بر ساحت قدس پنهان نبوده هم چنانکه صفحات و اوراق و ساعات و لحظات زندگى خود را در خود مشاهد مى نمایند شراشر وجودى خود را نیز در حیطه و قبض قدرت لا یزالى مى یابد و در اثر جذبه ربوبى همه حرکات و سیر و جوهر وجودى او تحقق یافته است. و ظاهر و باطن و آشکار و نهان خود به قیاس احاطه پروردگار مفهوم ندارد و یکسان مورد احاطه قیومیه خواهد بود هم چنین آنچه را که از اعمال و سیر وجودى داشته همه و همه مشهود و به ظهور رسیده است. خداوند در توصیف آن می فرماید که: «یومئذ تعرضون لا تخفى منکم خافیة؛ در آن روز همگى به پیشگاه خدا عرضه مى شوید و چیزى از کارهاى شما پنهان نمى ماند.» (حاقه/ 18)
"تعرضون" از ماده ی "عرض" به معنى نشان دادن و عرضه داشتن چیزى است، خواه در مورد کالا به هنگام معامله باشد، و یا غیر آن، البته، انسانها و غیر انسانها در این دنیا نیز دائما در محضر خدا هستند، ولى این مطلب در قیامت ظهور و بروز بیشترى دارد فى المثل حاکمیت خداوند بر عالم هستى دائمى است ولى این حاکمیت در این روز از هر زمان آشکارتر است. جمله ی "تخفى منکم خافیة" ممکن است اشاره به این باشد که در آن روز غیب و سر اشخاص تبدیل به شهود و ظهور مى شود، چنان که قرآن درباره قیامت مى گوید: «یوم تبلى السرائر: آن روز روزى است که صفات نهانى ظاهر مى شود.» (طارق/ 9) نه تنها اعمال مخفیانه انسانها که صفات و روحیات و خلقیات و نیتها همه برملا مى گردد، و این حادثه اى است عظیم، و به گفته بعضى از مفسران: عظیمتر از متلاشى شدن کوه ها و شکافتن کرات آسمان! روز رسوایى بزرگ بدکاران و سربلندى بى نظیر مؤمنان، روزى است که انسان عریان از نظر اعمال و اسرار درون در آن صحنه ظاهر مى شود آرى آن روز هیچ چیز از وجود ما پنهان نمى ماند. و نیز ممکن است اشاره به احاطه علمى خداوند بر همه چیز در آن روز باشد، ولى تفسیر اول مناسبتر است. و لذا به دنبال آن مى گوید: «فأما من أوتی کتابه بیمینه فیقول هاؤم اقرؤا کتابیه؛ اما کسى که نامه اعمالش به دست راست او داده شده از فرط خوشحالى فریاد مى زند که بیائید و بگیرید نامه اعمال مرا و بخوانید.» (حاقه/ 19)

اى اهل محشر! نامه اعمال مرا بخوانید

پس از عرضه شدن مردم براى محاسبه، حقیقت آنان آشکار مى شود، و بر اساس آن، در سایه سلطنت مطلقه حق، سرنوشتهاى ایشان تحقق پیدا مى کند، و شاید به همین مناسبت بوده باشد که قیامت به نام الحاقة خوانده شده است: یا حق با انسان است و او را با رستگارى به بهشت مى رساند، و یا علیه او است و به بدترین جایگاه و سرنوشت در دوزخش رهبرى مى کند، و قرآن غیب آخرت را براى ما مکشوف مى سازد تا ما را در برابر دو مصیر و سرنوشت قرار دهد که سومى ندارد، و این پس از آن است که ما را در صحنه هاى قیامت قرار داد و منظره هاى آن را در قلبهایمان حاضر ساخت، تا یکى از آن دو را انتخاب کنیم، و طبعا مشاهده مى کنیم که سیاق قرآن چنان ترجیح مى دهد که با عرضه داشت حکیمانه خود از اصحاب یمین سخن بگوید. گویى از خوشحالى در پوست نمى گنجد و از اینهمه نعمت و توفیق و هدایتى که خدا به او داده تمام ذرات وجودش شاکر است و فریاد "الحمد لله" سرمى دهد. سپس بزرگترین افتخار خود را در این کلمه خلاصه کرده، مى گوید: «إنی ظننت أنی ملاق حسابیه؛ من یقین داشتم که رستاخیزى در کار است، و من به حساب اعمالم مى رسم.» (حاقه/ 20) "ظن" در اینگونه موارد به معنى "یقین" است، او مى خواهد بگوید: آنچه نصیب من شده به خاطر ایمان به چنین روزى است، و راستى هم همین است ایمان به حساب و کتاب به انسان روح تقوى و پرهیزگارى مى بخشد و تعهد و احساس مسئولیت در او ایجاد مى کند، و مهمترین عامل تربیت انسان است. در آیات بعد گوشه اى از پاداشهاى چنین کسانى را بیان کرده، مى فرماید: «فهو فی عیشة راضیة؛ او در یک زندگى کاملا رضایت بخش قرار خواهد داشت.» (حاقه/ 21)
در آن روز خداوند سبحانه و تعالى هر امت را با امام آنان مى خواند، و امام منعکس کننده ارزشهاى امت خویش و تجسم بخشیدن به آنها در هر فرد از افراد امت است، و بنا بر این واجب است که قیادت و پیشوایى از امت سرچشمه گیرد، و در واقعیت آن زندگى کند، هر پیشوایى که از امت برنخیزد مایه بقا و دوام ندارد، بدان سبب که طبیعت با هر فرد از این امت تنافر و ناسازگارى دارد. و امام همان قرآن وحى شده به رسول خدا (ص) است، و او کسى است که تجسم بخشنده به قرآن و قرآن ناطق است، پس اندیشه مکتبى پیشوا است و آن را این امام ناطق به آن تجسم مى بخشد، و بر انسان لازم است که پیش از پیروى شخص از اندیشه و فکر پیروى کند، و به شناخت خط سیر پیشوا پیش از شناختن خود او بپردازد، پس اگر مى خواهى از یک قیادت و پیشوایى پیروى کنى، نخست مى باید به شناختن خط او بپردازى. خداوند مى گوید: «یوم ندعوا کل أناس بإمامهم؛ روز قیامت هر گروهى را با امام و رهبرشان مى خوانیم.» سپس مى گوید: «فمن أوتی کتابه بیمینه فأولئک یقرءون کتابهم و لا یظلمون فتیلا؛ آنجا مردم دو گروه مى شوند: کسانى که نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى شود آنها با سرفرازى و افتخار و خوشحالى و سرور نامه اعمالشان را مى خوانند و کوچکترین ظلم و ستمى به آنها نمى شود.» (اسراء/ 71)

نامه اعمال در دست راست یا چپ؟

آنگاه صحایف عقاید و اعمال هر فردى به او داده می شود شاهد آن است که از اصحاب یمین و اهل ایمان و سعادتمند است این گروه صحایف عقیده و اعمال خود را با توجه و سرور می خوانند و در خود سعادت را مى یابند و جهت اینکه گروه پیروان امام به حق اصحاب یمین معرفى شده و صحائف اعمال به دست راست آنان داده می شود. بر حسب آیه ی «لهم ما یشاؤن فیها و لدینا مزید؛ برایشان هر چه بخواهند در آن جا موجود است و نزد ما بیشتر نیز هست.» (ق/ 35) آن است که به هر یک از آنان اراده و قدرت به طور اطلاق موهبت می شود و از نظر اطاعت و پیروى از امام به حق در دنیا و قیام کامل به ادای وظایف و انقیادى که نسبت به ساحت پروردگار به کار برده در عالم آخرت به صورت قدرت و اراده به طور اطلاق در می آید و هر چه را بخواهد و اراده کند پرتو و ظهورى از اراده قاهره پروردگار بوده بی درنگ خواسته آنان تحقق مى یابد و یمین از یمن و برکت و قدرت گرفته شده از نظر اینکه نظام عالم آخرت درباره پیروان امام به حق اهل ایمان و تقوى نظام قدرت و سعه وجودى و نفوذ و احاطه و وجدان است. همچنانکه نظام آخرت درباره بیگانگان و پیروان امام به باطل نظام عجز و شئامت (تیره بختى) و حسرت و فقدان خواهد بود.
جمله ی "و لا یظلمون فتیلا"، تفریع و بیان نتیجه قرائت صحایف اعمال است با کمال سرور و اطمینان قلب بر سیرت اعمال صالح خود نظر افکنده در خود مى یابد زیرا هر یک از اعمال صالح ایمان و پیروان امام بحق حرکت ذاتى و سیر روانى به کمال عبودیت و تشبه به صفات کبریائى است. آیه مبنى بر استقرار خاطر اهل ایمان و تقوى پیروان امام به حق است که در آن صحنه وحشت زا که نمى توان تصور کرد با اطمینان خاطر به همه صحایف و اوراق زندگى خود و ساعات و دقایق و لحظات بیشماران بصیرت و احاطه مى یابد و در خود به طور شهود مى یابد که کوچکترین عمل صالح خود از خطورات قلبى و حرکات جوارحى او نیز در آن صحایف و اوراق ضبط شده همه را تصدیق خواهد نمود که چیزى از آنها فرو گذار نشده است.

مصادیق یمین

در روایات متعددى آمده که آیه "فأما من أوتی کتابه بیمینه..." درباره على (ع) است یا درباره على (ع) و شیعیان او. این در واقع از قبیل ذکر مصادیق روشن است، بى آنکه مفهوم آیه را محدود کند.
در اینجا ممکن است سؤالى مطرح شود و آن اینکه آیا مؤمنانى که طبق آیات فوق صدا مى زنند: "اى اهل محشر! بیایید و نامه اعمال ما را بخوانید، مگر گناهى در تمام نامه اعمالشان نیست؟" پاسخ این سؤال را مى توان از بعضى از احادیث استفاده کرد از جمله در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام (ص) مى خوانیم که خداوند در قیامت نخست از بندگان خود اقرار بر گناهانشان مى گیرد، سپس مى فرماید من این گناهان را در دنیا براى شما مستور ساختم، و امروز هم آن را مى بخشم سپس (فقط) نامه حسناتش را به دست راست او مى دهند. بعضى نیز گفته اند که در آن روز خداوند "سیئات" مؤمنان را به "حسنات" تبدیل مى کند، و اینجاست که در مجموع نامه اعمالشان نقطه ضعفى وجود ندارد!