اصحاب صفه

اصحاب صفه، گروهی از یاران پیغمبر اسلام (ص) از گروه مهاجرین بودند که پس از هجرت به مدینه به سبب از دست دادن و یا رها کردن خانه و دارایی و جایگاه خود در قبایل، با پذیرش فقر و تنگدستی، به عبادت و تعلیم و تعلم و شرکت در جهاد روی آوردند.
این افراد که در مدینه، در قسمت شمالی مسجد پیامبر (ص) در محلی مسقف و بزرگ و خارج از مسجد، ولی متصل به آن به نام «صفه» به معنای سکو یا ایوان زندگی می کردند، به تدریج به نام اصحاب صفه، اهل صفه و گاهی اصحاب الظله مشهور شدند و به اسوه هایی از پذیرش فقر و رها کردن مظاهر دنیا برای روی آوری صرف به آخرت تبدیل شدند.
پیغمبر اسلام (ص) اصحاب صفه را تحت حمایت خود داشت و با مجالست با آنان و «اضیاف الاسلام» نامیدن ایشان، مسلمانان را به اکرام و در عین حال شناخت فضل و مراتب آنان تشویق می کرد. در روایات از چگونگی فقر و تنگدستی اصحاب صفه بسیار گفتگو شده است، تا آنجا که گفته اند آنان از شدت فقر به خرمایی قانع بودند و از بی پوششی خود را گاهی در ریگ ها پنهان می کردند. هرچند با کمک های پیامبر اسلام (ص) مشکلات مالی آنها به تدریج کاهش یافت و کسانی که تمایل به خروج از صفه را داشتند، تمکن سکنی در جایی مناسب تر را یافته بودند، گروهی از آنان که دنیا را به کلی رها کرده بودند، به رغم فراهم بودن تمکن نسبی، همچنان به عبادت و تعلیم و تعلم ادامه می دادند. همین امر موجب شده بود که شکل نخستین اصحاب صفه، به عنوان گروهی مهاجر تنگدست، دگرگون شده، این عنوان از صورت خاص خود به عنوانی عام و کلی تبدل شود و مورد استفاده کسانی قرار بگیرد که به علت تنگدستی و نداشتن خانه در صفه به سر می برده اند.
تغییرات شکلی و دگرگونی معنایی عنوان اصحاب صفه، در روایات تاریخی باعث بروز اختلاف نظرهایی درباره تعداد آنها شد و هر یک از راویان در زمان حضور خود در مدینه و مشاهده این گروه، نظری متناسب با شرایط زمانی به دست دادند و گاهی تعداد آنها را تا 400 تن آورده اند.
برخی نویسندگان که به دیده اولیای الهی اصحاب صفه را می نگریسته اند، در آثار خود نام تعدادی از آنها را یاد کرده اند که در آن میان افرادی از صحابه پیغمبر اکرم (ص) مانند ابوذر غفاری، سلمان فارسی، بلال بن رباح، واثله بن اسقع و همچنین نام ابوهریره دیده می شود.
ویژگی ها و ارزش های اسلامی اصحاب صفه زمینه ای بود تا برخی مفسران، از نزول شماری از آیات قرآنی (بقره/ 273، انعام/ 52، کهف/ 28) در شأن آنان سخن آورند و در تفاسیر خود به آن اشاره کنند.
در قرن چهار و پنج هجری قمری گروه هایی زهدگرا و مخصوصا صوفیه، خود را به نوعی به اصحاب صفه منتسب می کردند، تا آنجا که حتی عنوان «صوفی» را مشتق از صفه دانسته و تلاش می کردند تا این پیوند را ریشه دار و قوی کنند؛ اشتقاقی که بیشتر مفهومی معنایی دارد و از نظر صرفی نادرست است. چنان که از بزرگان اهل عرفان مانند ابوالقاسم قشیری و شهاب الدین سهروردی به صراحت آن را اشتقاقی در معنا و نه در لغت دانسته اند.