شرح جمل العلم و العمل

کتاب حاضر یکی دیگر از کتاب های فقهی شیعه است که حدود دو هزار سال بر عمر آن گذشته است. کتاب «جمل العلم و العمل» نوشته سیدمرتضی در دو بخش فرائض اعتقادی (علم کلام) و فرائض عملی (بخش عبادات علم فقه) تألیف یافته است. بر قسمت اول این کتاب شاگرد بزرگ سید مرتضی یعنی شیخ طوسی گزارشی محققانه و مفصل نگاشته است و بر قسمت دوم آن شاگرد دیگر سید، یعنی ابن براج شرح بسیطی نوشته است که به «شرح جمل العلم والعمل» معروف گشته.
بخش عبادات جمل العلم شامل ابواب نماز و صوم و حج و زکات است که چون بیشتر آنها مشروط به طهارت می باشد و طهارت جز با آب و خاک صورت نمی گیرد، طبق مرسوم، احکام آبها و مطالب مربوط به طهارت را قبل از ورود در مطالب اصلی، در آغاز کتاب ذکر فرموده است. در ابواب کتاب طهارت، اختلافی که با مشهور مشاهده می شود، آوردن احکام اموات است در آخر کتاب صلوة؛ در صورتی که معمولا در آخر احکام طهارت و به مناسبت غسل ها آورده می شود.
از امتیازات این کتاب، در برداشتن اقوال جماعتی از صحابه رسول اکرم (ص) و تابعین و فقهای قرن اول و دوم هجری است که ممکن است پاره ای از اقوال مزبور جز در این کتاب نباشد و پیداست که این امر تا چه حد برای اطلاع بر تاریخ فقه و حقوق اسلامی اهمیت دارد. بنای شارح در این کتاب پس از ذکر مسئله، نقل اقوال فقهای عامه است و سپس قول مشهور امامیه و احیانا نظر خواص خود با استدلال بر مختار خویش.
در این کتاب از ذکر اقوال شاذ و نادر خودداری شده است. جز در چند مورد که اهم آن، تعیین روز اول ماه رمضان (یوم الشک) به حساب عدد است؛ که قول جمعی از اصحاب حدیث "اخباریان" بر آن بوده است. قاضی ابن براج ابتدا به رد آنها پرداخته و سپس اخباری را که وجوب صوم را به رؤیت هلال لازم می شمارد ذکر فرموده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
شیخ ابوالقاسم عبدالعزیز بن نحریر بن عبدالعزیز بن البراج، در مصر تولد یافت و در آن منطقه رشد و نـمـا کـرد. قـاضـى عـبدالعزیز حلبى معروف به ابن البراج شاگرد سید مرتضى و شیخ طوسى بوده و از طـرف شـیخ طوسى به بلاد شام که وطنش بود فرستاده شد. بیست سال در طرابلس شام، قاضى بـود. تـحـصیلات خود را ابتدا در زادگاه خویش، سپس در بغداد ادامه داد تا اینکه یکى از فقهاى نامدار و وجهه و اعتبار شیعه در عصر خویش گردید. ابن براج متکلم، ادیب، شاعر، فقیه و قاضی عصر خود بوده است. او جانشین شیخ طوسی در شامات بوده نزد وی از منزلت والایی برخوردار بوده است، به طوریکه شیخ کتاب «جمل العقود» را به درخواست ابن براج به رشته تحریر در آورده است.
او از علم وسیع و اطلاعات شایسته در زمـیـنـه فـقـه و عـلـوم اسـلامى برخوردار بوده است و تألیفات فراوان او نشان دهنده این وسعت اطـلاعات و معلومات مى باشد. او در سال 429 هـ ق به جمع شاگردان علم الهدى پیوست و یکى از خـواص شـاگردان او قرار گرفت و در محضر او از منزلت و رتبت به سزایى برخوردار شد تا اینکه سـیـد بـه رحـمت ایزدى شتافت، او ملازمت شیخ الطائفه را داشت، تا اینکه نمایندگى شیخ را در حـدود شـام پـذیـرفت و خود یکى از مردان فقه و فقاهت معروف آن دیار گردید. او از سوى جلال الـمـلـک در سـال 438 قـضـاوت مـنطقه طرابلس را پذیرفت و در آن منطقه به رتق و فتق امور مسلمین پرداخت.
او تـألـیـفـات مـتـعدد و نوشته هاى پربارى در فروع فقهى دارد که از آن میان مى توان: الجواهر- المعالم- روضة النفس فی احکام العبادات- المقرب- حسن التصریف- شرح جمل سید مرتضى را نام برد. او پـس از تلاش فراوان و مجاهدت خستگى ناپذیر در راه تبلیغ و اجراى احکام اسلام، شب جمعه 9 شعبان 481 هـ ق در هشتاد سالگى در طرابلس درگذشت و با شکوه و احترام لازم مدفون گردید.

ساختاربندی کتاب:
مقدمه
اساتید و مشایخ قاضی
شاگردان قاضی
تعریف فقه:
ادله احکام فقهیه
سنت واجماع و اقسام آن
* کتاب الطهاره:
فی منزوحات البئر
فی الوضوء
فی الدماء الثلاثه
* کتاب الصلاة:
فی القبله
فی القنوت
فی الخلل
فی احکام الصلوة الضروره
* کتاب الجنائز:
فی الکفن
فی صلوظ المیت
* کتاب الصوم:
فی النیة
فی الصوم المتطوع
* کتاب الاعتکاف:
* کتاب الحج:
فی اشهر الحج
فی ضروب الحج
* کتاب الزکوة:
فی شروط وجوب الزکوة
فی زکاة الابل
فی زکوة الفطره
...