نقش دین اسلام در پیشرفت هنر سخنوری

یک نظر درباره پیوند خطابه و اسلام، از جنبه تأثیر مستقیمی است که‏ اسلام در تحول و پیشرفت خطابه کرده است. اسلام در فن خطابه تأثیر داشت‏، خطابه را بالا برد، جلو برد. عرب از فنونی که مربوط به زبان است‏ یعنی شعر و خطابه و نویسندگی، شعر را البته داشت. عرب شاعر است. عرب جاهلیت شاعر بوده و هر چند از لحاظ معنا محدود بوده است، چون فکر و معلومات و اطلاعاتش محدود بوده است، ولی در حدود معنائی که در دستش‏ بوده خوب شعر می‏گفته است. اما عرب در خطابه آنقدرها قوی نبوده است. با اینهمه اشعاری که از جاهلیت داریم، خطابه خیلی کم داریم، داریم ولی‏ کم داریم. فن سومش که نویسندگی است اصلا از عرب جاهلیت هیچ اثر کتابت و نویسندگی باقی نمانده است، کتابی باقی نمانده که اثر و نوشته‏ عرب جاهلیت باشد. اسلام که پیدا شد، در هر سه قسمت تأثیر کرد، در شعر تأثیر کرد یعنی‏ به معنای شعر وسعت داد. اشعار اسلامی با اشعار جاهلی از لحاظ معنا بسیار متفاوت است.
در خطابه تحول عظیم ایجاد کرد و کتابت و نویسندگی را ابداع کرد. کتابی هست به نام جمهره خطب العرب، مجموعه ‏ای است از خطب‏ عرب در جاهلیت و در اسلام. اگر به خطبه ‏های عرب جاهلی نگاه کنید از لحاظ معانی خیلی ساده و بسیط می‏بینید، اما همینکه می‏رسید به‏ اسلام، یکمرتبه یک جهش می‏بینید. خطبه ‏ها و کلماتی از دوره جاهلیت از اکثم بن صیفی و از قیس بن ساعده ایادی خطیب معروف عرب نقل شده است. وقتی نگاه می‏کنید می‏بینید خیلی بسیط است. همینکه وارد می‏شوید به اسلام‏ خطابه‏ های پیامبر اکرم را می‏بینید. می‏بینید طور دیگری است، معانی دیگری در کار آمده است، معارفی هست، معنویتی هست، مسائل اجتماعی هست، حکمتهای بزرگ است، مسائل اخلاقی هست؛ و اینها در خطابه‏ های جاهلیت‏ وجود نداشته است. اسلام در هر سه قسمت تأثیر کرد.
بدیهی است وقتی که‏ قرآن کریم خود نمونه اعجاز بیان و فصاحت و بلاغت باشد و بیان را یکی از بزرگترین نعمتهای الهی بشمارد: «الرحمن* علم القرآن* خلق الانسان* علمه البیان؛ (خداوند) رحمان* قرآن را آموخت* انسان را آفرید* او را گفتن آموخت» (الرحمن/ 1-4). و وقتی که در اولین آیات نازل شده بر پیغمبر از قلم و کتابت‏ و نویسندگی نام ببرد، خواه‏ ناخواه هم در خطابه و بیان تحول به وجود می ‏آید و هم فن کتابت رایج و شایع می‏گردد: «اقرأ باسم ربک الذی خلق* خلق الانسان من علق* اقرأ و ربک الاکرم* الذی علم بالقلم* علم الانسان ما لم یعلم؛ بخوان به نام پروردگارت که آفرید* انسان را از خون بسته ای آفرید* بخوان که پروردگارت از همه کریم تر است* همان که به وسیله قلم آموخت* به انسان آنچه نمی دانست آموخت» (علق/ 1-5). بی‏ جهت نبود که مسلمین، علوم زبان و بالاخص علم فصاحت و بلاغت را با قواعد مخصوصش ابتکار و ابداع کردند. به علاوه شخص رسول اکرم و همچنین امام علی (ع) اول خطیب به شمار می‏روند.