گیاه شناسی و جانورشناسی از نظر اخوان الصفا

پس از بحث درباره معدنیات اخوان الصفا به مولود بعدی که عالم نبات است پرداخته اند و در این باره می نویسند: «هر جسمی که از زمین سر بیرون آورد و محتاج به تغذیه است و می روید نبات نام دارد. نوع اول آنها درختانی است که شاخه یا ریشه آنها را می کارند و نوع دوم گیاهانی که تخم دارد و تخم یا هسته یا ساقه آن را می کارند و نوع سوم انواع و اقسام علفها». قلمرو وسیعی که به این نحو تعریف شده است موضوع علم گیاه شناسی یا علم النبات است و دلیل آموختن آن این است که «مصنوعی که خوب ساخته شده باشد دلالت می کند بر حکمت صانع آن حتی اگر آن صانع از درک بصر پنهان باشد».

علل چهارگانه نباتات
نباتات مانند سایر موجودات این عالم از چهار علت بوجود آمده است و مانند جمادات و حیوانات علت وجود آنها مخفی و صورت ظاهرشان مشهود است. گرچه نباتات مصنوعاتی است ظاهر و هویدا، لکن علت آنها مخفی و از انظار مردم پنهان است و علت آنها همان است که فلاسفه قوای طبیعی نامند و اهل شریعت ناموس یا ملائکه و جنود خداوند که موکلند به تربیت نباتات و تولید حیوانات و تکوین معدنیات و ما آن را نفوس جزئیه نامیم. علل چهارگانه نباتات به علل جواهر معدنی بسیار شبیه است. علت مادی همان عناصر اربعه و علت فاعلی طبیعت (یا نفس کلی) و علت صوری نفوذ افلاک و علت غائی استفاده از نباتات به وسیله حیوانات است.

ظهور نفس نباتی
فرق اساسی بین این دو مولود در ظهور نفس نباتی است که یکی از قوای طبیعت است و باعث وجود اختلافات مشهود بین جمادات و نباتات است. این قوه جدید نفسانی که در مولود نباتات جلوه گر شده است دارای هفت قوه جاذبه و ماسکه و هاضمه و دافعه و غاذیه و نامیه و مصوره است که نبات را از جماد مشخص می سازد. به علاوه نبات مانند حیوان دارای حس لامسه است که در معدنیات نیست، و نیز قابل تبدیل به صورت نباتی دیگر نیست بلکه هر نباتی دارای کیموسی است که از امتزاج معینی از عناصر بوجود آمده و همیشه آن نوع مشخص نبات را بوجود می آورد.

تشریح ساختمان نبات
نباتات نیز مانند معدنیات شامل انواع گوناگون است که هر یک دارای رنگ و بو و گل و فوائد طبی معینی است. برای تشریح ساختمان نبات، اخوان آن را به نه قسمت اصلی تقسیم کرده اند که عبارت از: ریشه و تنه و شاخه و ترکه و برگ و رنگ و میوه و پوست و تخم. نبات کامل دارای تمام این قسمتهاست، در حالی که بعضی از نباتات که ناقص است فاقد یک یا چند قسمت اصلی است. کلیه فعل و انفعال و تغییر و تبدیلی که در نباتات حاصل می شود نتیجه افعال نفس نباتی است که به ظاهر متلون و متکثر نباتات وحدت درونی می بخشد. به علاوه این نفس خود یکی از قوای طبیعت است که در قلمرو جمادات به یک صورت جلوه کرده و اکنون در عالم نبات به صورت نوینی ظاهر می شود بدون اینکه از وحدت ذاتی آن چیزی کاسته شود.

قوای حسی و حرکتی نفس حیوانی
همانطور که قلمرو نبات دارای قوای جمادات است که نفس نباتی بر آن افزوده شده است، حیوانات نیز دارای قوای جمادات و نباتات اند علاوه بر قوه حرکت و حس که متعلق به نفس حیوانی است. از آنجا که حیوانات در سلسله مراتب وجود حائز مرتبه بالاتری هستند، تنوع و تکثر اعضا و افراد آنان از نباتات بیشتر است و در بین خود حیوانات آنها که در ادوار اول تاریخ بوجود آمده اند ساختمان بدنشان ساده تر و انواعی که در اعصار بعدی خلق شده اند ساختمان جسمانیشان پیچیده تر و کاملتر است. حیوانات را می توان به انحاء مختلف تقسیم کرد با توجه به اینکه چه جنبه ای از وجود آنان مورد نظر قرار گیرد.

تقسیم حیوانات از نظر پیدایش قوای حیوانی
مثلا با نظر به پیدایش قوای حیوانی اخوان حیوانات را به پنج مقوله تقسیم کرده اند:
1- آنها که فقط یک حس دارند که حس لامسه است مانند صدفها.
2- کرمها که روی برگها می خزند و دارای حس لامسه و ذائقه اند.
3- حیوانات دریائی و حیوانات دیگر که در جاهای تاریک سکونت دارند و دارای حس لامسه و ذائقه و شامه اند.
4- حشرا و موجودات خزنده که دارای کلیه حواس پنجگانه به استثنای حس باصره می باشند.
5- حیوانات کامل که دارای هر پنج حس اند.

تقسیم حیوانات از حیث توالد و تناسل
اخوان همچنین با پیروی از ارسطو، لکن با دقت کمتری، به جزئیات حیوانات را به حسب طرز توالد و تناسل آنان تقسیم کرده اند:
1- کاملترین حیوانات که بچه می زایند و آنها را شیر می دهند و سپس تربیت می کنند.
2- حیواناتی که نر و ماده آن با هم جفتگیری می کنند و سپس ماده تخم می گذارد و از تخم نسل جدید بوجود می آید
3- حیواناتی که نه زائیده می شوند و نه از تخم پدید می آیند بلکه در مواد عفن تکوین می یابند. این نوع حیوانات کمتر از یک سال عمر می کنندو با تغییر حرارت و برودت به آسانی از بین می روند.

تقسیم بندی حیوانات از حیث مسکن
بالاخره اخوان حیوانات را از لحاظ مسکن آنها تقسیم کرده اند:
1- حیواناتی که در هوا پرواز می کنند و عبارتند از طیور و حشرات
2- حیوانات دریائی یعنی کلیه حیواناتی که قادر به زندگانی در آب هستند از قبیل ماهی و خرچنگ و قورباغه و غیره
3- حیوانات زمینی که شامل چهارپایان مانند حیوانات اهلی و درندگان اند.
4- حیواناتی که در درون زمین زندگی می کنند مانند کرم و غیره
اخوان در رساله مفصل خود درباره حیوانات اعضای مختلف بدن حیوانات را با توجه به فایده هر یک و مقصود خلقت آن مورد بحث قرار داده، می نویسند فقط خداوند به علت واقعی ساختمان و افعال اعضای گوناگون بدن حیوانات آگاهی دارد و عقل انسان از درک حکمت صانع در این مورد عاجز است. لکن برای اخوان کوچکترین شک و تردیدی نیست که عجیب غریب ترین موجودات کره زمین طبق غایت و هدف و با حکمتی که ماوراء قدرت فهم بشری است خلق شده است. علل اربعه در مورد حیوانات شبیه به نباتات و جمادات است لکن چون مرتبه وجودی حیوانات از دو مولود دیگر برتر است حیوانات دارای صفات و خصائصی هستند که اثبات حق حکمفرمائی انسان را بر آنان مشکل می سازد.

امکان معنوی و برتری انسان
در منازعه بین انسان و حیوانات که بخشی از رساله حیوان است تمام برتریهای جسمانی و نفسانی که انسان برای خود قائل است در مقابل مزایا و استعداد ذاتی که خالق عالم در وجود حیوانات نهاده است به نظر ناچیز می آید. حتی هنگامی که انسان به راستی قامت خود و اینکه او تنها موجودی است که می تواند بایستد و سر به سوی آسمان برد می بالد و از این جهت خود را بر سایر حیوانات برتر می داند، حیوانات پاسخ می دهند که دلیل راست ایستادن او این است که خداوند او را ضعیف خلق کرده است و برای اینکه بتواند تغذیه کند به او قدرت راست ایستادن را داده است تا دست او به میوه درختان برسد.
پس از منازعه و مشاجره فراوان حیوانات فقط هنگامی که می بینند بین نوع بشر افرادی هستند که به مقام ولایت و وصول به حق نائل آمده و به این ترتیب غایت قصوای عالم را که هدف وجود حیوانات را نیز دربردارد تحقق می بخشند، به برتری انسان سر فرود می آورند. فقط به دلیل همین امکان معنوی در وجود انسان است که او اشرف مخلوقات و سرآمد کائنات محسوب می شود، وگرنه از لحاظ جسم و فضائل جسمانی افراد عالم حیوان دارای قدرتها و استعدادهائی هستند که در مقابل آن قوای جسمانی انسان ناچیز و ناتوان است.