ابوسلیمان سجستانی

سجستانی

ابوسلیمان محمدبن طاهربن بهرام السجستانی یا سیستانی، از بزرگ ترین فیلسوفان و منطقیان سده ی چهارم ایران است. ابوسلیمان یک چشم بود، و پیسی هم در صورت داشت و از این روی، می کوشید که از مردم کناره بگیرد و در خانه بنشیند، ولی اگر این احوال مانع آمیزش سجستانی با مردم روزگار می شد، تشنه کامان حکمت را قانع نمی کرد که از او کناره بگیرند و از بحر دانش و حکمت او بی نصیب بمانند، بدین سبب همیشه بزرگان و سران قوم طالب دیدار او بودند و منزل او مطاف اهل علم و مجمع دانشورانی بود که در حکمت و معرفت کار می کردند، و در این باره از او نوادر و حکایتهای شیرین و نکته سنجیهای حکیمانه نقل کرده اند که در بسیاری از کتب معروف آمده است. از جمله آن کتابها: معجم الادباء یاقوت حموی و المقابسات و الامتاع و المؤانسه ی ابوحیان توحیدی است.

شرکت در مجامع علمی

یکی از کارهای جالب ابوسلیمان این بوده است که: به وجود ناسازگاری طبیعت با او و ایجاد مانع کوری و پیسی، او همیشه شایق بود که از امور و وقایعی که در دربار و میان هیأت دولت می گذرد آگاه و با خبر باشد و آنها را با محک حکمت و درایت بسنجد، به ویژه حرص عجیبی به فهمیدن مسائلی داشت که برای همیشه از عامه ی مردم پوشیده می ماند! ابوحیان توحیدی که یکی از دوستان و شاگردان صمیمی و وفاکیش او بود، به همین منظور در مجالس بزرگان حاضر می شده و تا آنجا که ممکن می شده، آن اخبار و وقایع را می گرفته و به سمع ابوسلیمان می رسانده است.
از مجموع این اطلاعات و نیز مجامعی که درمنزل سجستانی تشکیل می شد، و نیز آنچه را که در مجلس ابوالفضل عبدالله بن العارض شیرازی (وزیر صمصام الدوله پسر عضدالدوله) می گذشت، ابوحیان کتاب الامتاع و المؤانسة را تصنیف کرد که از نظر مطالب متنوع فلسفی و منطقی و مباحث نادر لغوی و صرفی و نحوی و داشتن سبکی عالی و نثری دلپذیر، یکی از بهترین کتابهای اسلامی و از مواریث جاودانی اسلام و ایران است.
سخنان سجستانی در آن روزگار زبانزد دانش پژوهان و طالبان معرفت بود و برخی از آن سخنان را همراه با برخی قسمتهای ترجمه احوال او در الملل و النحل شهرستانی و الفهرست ابن الندیم و اخبارالحکماء ابن القفطی و المقابسات و الامتاع و المؤانسه ی توحیدی و معجم الادباء یاقوت حموی می توان یافت. و همه ی این گروه (بلااستثتاء) از او به بزرگی و عظمت مقام در حکمت و منطق یاد کرده اند.

آثار سجستانی

چند اثر سجستانی یاد کرده اند که ما درباره ی بیشتر آنها چیزی نمی دانیم، ذیلا آنچه از کتب و رسالات بدو نسبت داده اند ذکر می کنیم: 1-صوان الحکمه؛ 2- رساله یا مقاله ای در مراتب قوای انسان، که در آن کیفیت ترسهایی که نفس را از حوادث عالم هستی پدید می آید شرح می دهد؛ 3- کلام فی المنطق؛ 4- تعالیق حکمیة، که مشحون به نوادر و نکته های فلسفی است؛ 5- فی کمال الخاص بنوع الانسان؛ 6- مقاله ای در اینکه طبیعت اجرام علوی طبیعت پنجمی است و اینکه آن اجرام دارای نفس ناطقه اند؛ 7- رسالة فی اقتصاص طرق الفضایل. کتاب صوان الحکمه در تاریخ فیلسوفان است و مختصری از آنکه به قلم «فخرالدین ابواسحق ابراهیم بن محمد» ترتیب یافته، فعلا موجود است.

گفتگوهای ابوسلیمان

یکی از شاگردان برجسته ی او یعنی: ابوحیان توحیدی در ضمن کتابهای بسیار نفیس و شیرین خود یعنی الامتاع و الموانسة و اخلاق الوزیرین و المقابسات برخی از اندیشه های جالب و بلند او را نقل کرده است که واقع بینی و حقیقت پژوهی او را نیکو می دهد. ابوحیان در کتاب اول شبهایی را نشان می دهد که در آن، وزیر ابوعبدالله العارض با او گفتگوهایی کرده و سؤالاتی طرح کرده و جواب خواسته است. این شبها و سخنانی که در آنها می رود بی شباهت به مکالمات افلاطون نیست و همان طور که آن مکالمات به نظر غربیان یکی از بهترین میراثهای فلسفی و نکته سنجیهای بشری است؛ این مکالمات نیز که ابوحیان ترتیب داده یکی از عالی ترین مظاهر نکته سنجیها و دانشوریهای مردم شرق است که نظایر آن کمتر پیدا می شود.
وزیر می گوید که؛ «می خواهم درباره ی چیزی که مهم تر از این بحثهاست برایم صحبت کنی؛ و آن این است که من پیوسته نام زیدبن رفاعه را می شنوم و از او سخنانی نقل می کنند که آن قول و مذهب را من از دیگری نشنیده ام و اشاراتی، که چیزی از آنها برای من روشن نیست؛ سخن و مقام او چیست؟ و من شنیده ام که تو با او همنشین بوده ای و روز را به شب آورده ای و تو را با او شوخیهایی است که با دیگر کس نبوده است. هر کس با کسی زیاد همنشینی کند، آگاهی او از آن شخص راست تر باشد و می تواند از اندیشه های پنهانی او بهتر آگاه گردد.»
ابوحیان در جواب وزیر بحث مفصل و جامعی در باب «زیدبن رفاعه»، و یاران او از اخوان الصفاء می کند و در آن ضمن، جوابها و ردهایی را که بر «اخوان الصفاء» وارد می داند بیشتر از قول ابوسلیمان سیستانی سود می جوید و از او با بزرگداشت و تعظیم تمام یاد می کند.