وضعیت اعمال خیر کفار در قیامت

از جمله سؤالاتی که در زمینه معاد پرسیده می شود سؤال در مورد کفاریست که در این دنیا اعمال خیری داشته یا کارهایی مانند اکتشاف، اختراع، تحقیق در زمینه های علمی و... انجام می دهند که در راه خدمت به جامعه بشریست.
در پاسخ به این سؤال ابتدا باید مقدمه ای درباره اقسام کفر و جهل بیان کنیم در علمای دین با توجه به محتوای آیات و روایات می گویند: کفر بر دو نوع است: یکی کفر از روی لجبازی و عناد که کفر جحود نامیده می شود و دیگری کفر از روی جهالت و نادانی و آشنا نبودن به حقیقت. در مورد اول آنچه از آیات و روایات به طور یقین می توان برداشت کرد این است که چنین کافری مستحق عذاب است.
همچنان که عقل هر انسانی نیز حکم می کند کسی که حق را شناخته و می داند حق با فرستاده الهی است اما از روی لجبازی و عناد به مخالفت با او می پردازد و شمشیر دشمنی از رو بسته به گمراه کردن مردم اقدام می کند مستحق عذاب و کیفر است.
ولی در مورد دوم باید گفت: جهل و نادانی نیز دو گونه است گاهی از روی تقصیرکاری، جستجو نکردن و بی اعتنایی به حق نیست بلکه شخص به خاطر شرایط زمانی، مکانی، محیطی و مانند آن دچار گمراهی شده به گونه ای که اگر با حق مواجه می شد آن را می پذیرفت. در این صورت به این شخص جاهل قاصر گویند که مورد عفو و بخشش خداوند قرار می گیرد. پس در هر قضاوتی ابتدا باید حساب قاصر و مقصر را از هم جدا کنیم. خداوند در قرآن می فرماید: «و ما کنا معذبین حتی نبعث رسولا؛ ما چنین نیستیم که رسول نفرستاده (حجت تمام نشده)، بشر را عذاب کنیم.» (اسراء/ 15)
بخش دیگر این سؤال که بایستی کمی با دقت بررسی شود صحبت از عمل خیریست که کفار انجام می دهند. باید بدانیم که هر عمل دو جنبه دارد. یکی بعد مفید یا مضر بودن آن به حال دیگران و در اجتماع بشری. و دیگری بعد انتساب عمل به فاعل و انگیزه های نفسانی و روحی او در انجام آن عمل.
بعد اول در دفتر تاریخ ثبت می گردد و عمل مفید مورد ستایش افراد و عمل مضر مورد نکوهش آنان خواهد بود. ولی بعد فاعلی و انگیزه ای عمل در دفاتر علوی و ملکوتی خداوند ثبت و ضبط می شود.
ولی آن چه مهم است کیفیت عمل است نه کمیت آن. اعمال کافران ظاهری آراسته و فریبنده دارد. ولی چون برای هدف های مادی فردی انجام شده نه برای خدا، چهره ملکوتی ندارد. درست است که برای خداوند فرق ندارد که عامل، خدا را می شناسد یا نه و عمل را به چه نیتی انجام می دهد؟ ولی برای آن فرد تفاوت دارد، که اگر انگیزه اش خدایی باشد، عملش حسن فعلی و فاعلی پیدا می کند و به بالا صعود می کند و اگر انگیزه اش منافع مادی باشد تنها حسن فعلی پیدا می کند و به سوی ملکوت خدا بالا نمی رود تا عملش صورتی پیدا کند که در آن جهان مایه سعادت و لذت و سرور او باشد.
پس اشتباه است که بپنداریم اعمال کسانی که ایمان به خدا و قیامت ندارند به سوی خدا صعود می نماید و وجه علیینی دارد. البته عملی که به منظور احسان و خدمت به خلق و به خاطر انسانیت انجام گیرد در ردیف عملی که انگیزه فقط برای خود است، نیست. با این حال نمی توان آن را از نظر ارزش با کاری که به خاطر رضای خدا و انگیزه الهی انجام می گیرد، برابر دانست. ولی بعید نیست که خداوند چنین کسانی را بی اجر نگذارد.
چنان که در روایات آمده است که خداوند کسانی مثل حاتم طایی را به خاطر کارهای خیری که در دنیا کرده اند عذاب نخواهد کرد، یا در عذاب آنها تخفیف خواهد داد.
به عنوان نمونه علامه مجلسی روایتی را نقل می کند از امام موسی کاظم (ع) که فرمودند: «در بنی اسرائیل مردی مؤمن همسایه کافری داشت که آن فرد کافر نسبت به همسایه مؤمن خود نیکی و نیک رفتاری می کرد. وقتی از دنیا رفت خداوند برای او خانه ای از نوعی گل بنا کرد که مانع او از گرمای آتش بود و روزی او از خارج محیطش که آتش بود به او می رسید. به او گفته شد این به سبب نیکی و نیک رفتاری تو نسبت به همسایه مؤمنت می باشد.» مرحوم مجلسی پس از نقل این روایت می گوید: این روایت دلیل است که عذاب برخی از جهنمیان از کفار به خاطر اعمال نیکشان برداشته می شود.
به عبارت دیگر علاقه به خیر و احسان و عدل از آن جهت که خیر و عدل و احسان است بدون هیچ شائبه ای، نشانه ای از علاقه و محبت به خداوند است چرا که او سرچشمه خوبی هاست. بنابراین بعید نیست که این گونه افراد واقعا در زمره اهل کفر محشور نگردند، هر چند لسانا منکر شمرده می شوند.
اکنون یک قسم دیگر را بررسی می کنیم. و آن این است که غیر مسلمانانی که موحد و معتقد به قیامت هستند و برای خدا کار می کنند وضعشان چگونه است؟ مثل ادیسون و پاستور که افرادی مذهبی بوده اند و برای رضای خدا گام برداشته اند.
طبعا این چنین مسیحیان متدین از آن جهت که مسلمان نبوده اند، از برنامه های اسلام بی بهره بوده اند. مثلا شراب می نوشیدند و نماز های پنجگانه نمی خواندند. طبعا از مزایای برنامه های اسلام هم محروم بوده اند. فرق میان چنین شخص نیکوکاری با مسلمانان نیکوکار این است که کافر نیکوکار از آن جهت که دارای برنامه صحیح نیست، موفقیتش ناچیز است. مثل بیماری است که خودسرانه دارو می خورد و تحت مراقبت پزشک نیست. ممکن است داروی شفابخش بخورد و یا مضر و کشنده.
پس معلوم می شود که ایمان به انبیاء در هدایت و قبولی اعمال تأثیر بسیار زیادی دارد. و نباید انتظار داشت که یک کافر نیکوکار از آن جهت که نیکوکار است هم ردیف یک مسلمان نیکوکار باشد، اگر چه استحقاق پاداش و بهشت را دارد.
از مجموع مطالب بالا بر می آید که همه غیر مسلمانان از نظر پاداش داشتن در قبال اعمال خیر یکسان نیستند.
میان غیر مسلمانی که به خدا و قیامت معتقد نیست و غیر مسلمانی که به خدا و قیامت معتقد است ولی از موهبت ایمان به نبوت محروم است، تفاوت عظیم است. دسته دوم ممکن است با شرایطی به بهشت بروند، چون امکان انجام یک عمل مقبول عندالله را دارند. ولی برای دسته اول ممکن نیست، چون مشرک و منکر خدا به واسطه شرک و انکار، باب نجات را برای ابد به روی خود بسته است. ولی همان طور که گفته شد عمل خیر آنها به دلیل اینکه حسن فعلی دارد احیانا موجب تخفیف در عذاب آنها خواهد شد. ولی اهل کتاب در شرایطی هستند که می توانند ولو به طور ناقص عمل صالح انجام داده و نتیجه آن را بیابند.