نگاهی به آثار قطب الدین شیرازی

قطب الدین

قطب الدین محمد (1236-1311) در یک خانواده معروف که بسیاری از اعضای آن پزشک و صوفی بودند، متولد شد. پدر او ضیاء الدین مسعود، هم شیخ صوفی منسوب به طریقه شهاب الدین سهروردی و هم طبیبی معروف بود. قطب الدین تحت هدایت و راهنمایی او تحصیلات ابتدایی خود را در طب و تصوف فرا گرفت. قطب الدین در زمان فوت پدرش فقط چهارده سال داشت. با این حال، وظایف پدرش به عنوان طبیب و چشم پزشک در بیمارستان مظفری شیراز به او محول شد؛ جایی که وی ده سال در آنجا ماند.

طلب معرفت و ملاقات با شخصیت های بزرگ زمان خویش

در بیست و چهار سالگی، عشق به تحصیل، قطب الدین را به ترک حرفه خود در بیمارستان وادار کرد؛ تا خود را کاملا وقف مطالعاتش در طبابت نماید. او قانون ابن سینا را نزد چند تن از معروفترین اساتید عصر خود خواند اما نتوانست استادی بیابد که او را به طور کامل اقناع نماید. بدین جهت وی شهر به شهر به دنبال استادی می گشت تا بتواند او را در طب و فلسفه ابن سینا راهنمایی کند؛ شخصیتی که وی را بسیار مجذوب خود ساخته بود. قطب الدین در سفرهایش با بسیاری از مشایخ صوفی که به اجتماعاتشان رفت و آمد داشت، ملاقات کرد. او در خراسان، عراق و آناتولی به سیر و سفر پرداخت و با بیشتر نویسندگان طب آن عصر دیدار کرد. او همچنین طی این سفرها توسط محیی الدین احمدبن علی، شاگرد نجم الدین کبری، رسما به تصوف مشرف شد.
حدود سال 1262 م، قطب الدین در مراغه به مشهورترین استاد خود، نصیرالدین طوسی، پیوست. هوش و بصیرت بالای او به زودی او را به عنوان بزرگترین شاگرد طوسی گردانید. او نجوم و فلسفه ابن سینا به ویژه الاشارات و التنبیهات وی را نزد طوسی خواند.
پس از دوره ای که طی آن ارتباط نزدیکی با حلقه نصیرالدین یافت، مراغه را به قصد خراسان ترک کرد تا نزد فیلسوف معروف دیگری یعنی نجم الدین دبیران کاتبی قزوینی تحصیل نماید. مطالعاتش بعدها وی را به قزوین و بغداد کشاند و در آنجا در مدرسه نظامیه اقامت گزید. از آنجا رهسپار قونیه شد و مرید صوفی نامدار و شاگرد ابن عربی، صدرالدین قونیوی شد و نزد وی به مطالعه علوم دینی مانند تفسیر قرآن و حدیث پرداخت. پس از فوت صدرالدین، قونیه را ترک گفت تا در شهرهای سیواس و مالاتیا حاکم شرع شود و در آنجا دوره ای را شروع کرد که طی آن برخی از آثار مهمش نگاشته شد.

در دربار ایلخانان مغول

قطب الدین وقتی بعدها به تبریز حرکت کرد، توجه پسر هلاکوخان احمد تکودار را، که در آن زمان بر ایران حکومت می کرد، به خود جلب کرد. تکودار او را به عنوان سفیر خود به دربار مملوک حاکم مصر، سیف الدین قلاونی فرستاد. این سفر اهمیت علمی مهمی برای او داشت؛ چرا که طی این دوره به برخی از تفاسیر مهم قانون ابن سینا، که به مدت طولانی به دنبال آنها بود و در آماده سازی تفسیر مهمش بر این اثر، برای او سودمند افتاد، دست یافت. او در سال 1283 م. سرانجام شروع به نوشتن این تفسیر، که بیشتر باقیمانده حیات او را به خود مشغول داشت، کرد. قطب الدین از مصر به تبریز بازگشت و در آنجا با شخصیتهای علمی مهم عصر خود مانند مورخ و وزیر دانشمند، رشیدالدین فضل الله، ملاقات کرد. در این مراکز خلافت ایلخانان بود که تقریبا پس از چهارده سال که عمدتا در انزوا و عزلت سپری گشت و خود را وقف نوشتن نمود، وفات یافت. عشق او به تحصیل در ایران ضرب المثل شد؛ او لقب افتخاری علامه را که در عهد قرون وسطی نادر بود، دریافت کرد و ابوالفداء مورخ، لقب المتفنن، یعنی "استاد جامع علوم"، را به وی اعطا کرد. او همچنین به "عالم ایرانیان" معروف شد. و در شطرنج بازی استاد بود و بهترین نوازنده عود شناخته می شد و بیشتر وقت (فراغت) خود را با این سرگرمیها می گذراند.

آثار قطب الدین شیرازی

اگرچه قطب الدین در زمره بزرگترین متفکران و دانشمندان اسلام بود، اما فقط دو اثر از او چاپ شده است: درة التاج و شرح حکمة الاشراق؛ اثر دوم نیز به صورت چاپ سنگی است. بقیه آثار او به صورت خطی موجودند. مجموعه کامل تفکر و اندیشه قطب الدین شناخته نخواهد شد مگر اینکه این آثار چاپ و در دسترس مطالعه قرار گیرند.
آثار هندسی قطب الدین به شرح ذیل است:
1- ترجمه فارسی تحریر اصول اقلیدس نصیرالدین طوسی.
2- رساله فی حرکات الدرجة و النسبة بین المستوی و المنحنی.
آثار مربوط به نجوم و جغرافیا به شرح ذیل است:
3- نهایة الادراک فی درایة الافلاک. نهایة الادراک که مهمترین اثر نجومی قطب الدین می باشد، مشتمل بر چهار کتاب: مقدمه، افلاک، زمین، و "مقدار" افلاک است. در این اثر بخشهایی درباره گیتی شناسی، جغرافیا، علم مساحی (علم پیدایش سطح کره زمین)، هواشناسی (علم آثار جو)، مکانیک و نورشناسی آمده است که هم نظریات علمی کهن ابن هیثم و بیرونی و هم فرضیات علمی جدید را در نورشناسی و حرکت سیارات منعکس می سازند. این اثر در حدود سال 1281 میلادی تکمیل و به همت سینان پاشا شرح و تفسیر شده است.
4- اختیارات مظفری. این اثر که یکی از شاهکارهای قطب الدین می باشد، مشتمل بر آرای خاص او درباره نجوم است و شاید بهترین اثر در علم نجوم به زبان فارسی به شمار آید. این اثر خلاصه نهایه است و همانند آن از چهار بخش تألیف شده و اندکی قبل از سال 1304 نوشته شده است.
5- التحفه الشاهیه فی الهیئه. این اثر اندکی پس از نهایه (در سال 1284) برای حل کاملتر مسائل و مشکلاتی که در کتاب پیشین پدید آمده بود، تألیف شد. این اثر به همراه نهایه، شاهکار قطب الدین در نجوم ریاضی به شمار می آید. "ویدمن" درباره این دو اثر می نویسد: «به عقیده من، قطب الدین به کمک ریاضی، بهترین گزارش عربی را از نجوم (گیتی شناسی) ارائه داده است.» این اثر مانند نهایه در تاریخ اسلامی بعدی مشهور و نامدار شد و به همت سیدشریف و علی قوشچی شرح و تفسیر شده است.
6- کتاب فعلت فلا تلم فی الهیئة
7- کتاب التبصرة فی االهیئة
8- شرح التذکرة النصیریة. شرحی بر کتاب معروف تذکره نصیرالدین طوسی و نیز بر بیان مقاصد التذکرة محمدبن علی الحمادی.
9- خرد العجائب
10- خلاصة اصلاح المجسطی لجابرین افلاح
11- حل مشکلات المجسطی. اثری که ظاهرا مفقود شده است.
12- تحریر الزیج الجدید الرضوانی
13- الزیج السلطانی. این جداول هم به قطب الدین و هم به محمدبن مبارک شمس الدین میرک البخاری نسبت داده شده اند.

آثار پزشکی

آثار طبی قطب الدین شامل کتابهای ذیل است:
14- کتاب نزهة الحکماء و روضة الاطباء، همچنین معروف به تحفة السعدیة و شرح کلیات القانون. این بزرگترین اثر قطب الدین، در پنج مجلد است. او در سرتاسر حیاتش بر روی آن کار کرد و آن را به محمد سعدالدین، وزیر ارغون شاه و حاکم ایلخانی ایران، اهدا نمود.
15- رساله فی البرص
16- شرح الارجوزة (شرحی بر ارجوزه ابن سینا)
17- رساله فی بیان الحاجة الی الطب و آداب الاطباء و وصایاهم.

آثار فلسفی

18- درة التاج لغرة الدیباج فی الحکمة. این اثر علمی و فلسفی دایرةالمعارف گونه به فارسی، شامل مقدمه ای در علم و طبقه بندی علوم است؛ مشتمل بر پنج کتاب (جمله) که به منطق، متافیزیک، فلسفه طبیعی، ریاضیات و عدل الهی می پردازد؛ و دارای یک نتیجه گیری چهاربخشی در دین و تصوف است. مقدمه و کتابهای مربوط به منطق، متافیزیک و عدل الهی به همت سیدمحمد مشکات منتشر شده است (تهران، 1938-1941)، و کتاب چهارم در ریاضیات، به استثنای بخشهای معینی در هندسه، به دست سیدحسن طبسی منتشر شده است. (تهران، 1938-1944)
بخشهای فلسفی درة التاج عمیقا تحت تأثیر آثار ابن سینا و سهروردی قرار دارد؛ بخش هندسه عمدتا ترجمه فارسی اصول اقلیدس با شروح و تفاسیر الحجاج و ثابت بن قره است.
بخش نجوم ترجمه خلاصه المجسطی عبدالملک بن محمد شیرازی، و بخش موسیقی هم از فارابی، ابن سینا و عبدالمؤمن اقتباس شده است. در بخشهای مربوط به دین و اخلاق، قطب الدین از آثار ابن سینا و فخرالدین رازی، و در تصوف یا باطنی گرایی از مناهج العباد الی المعاد سعدالدین فرغانی، شاگرد مولانا جلال الدین رومی و صدرالدین قونیوی، استفاده کرده است.
19- شرح حکمة الاشراق. بهترین تفسیر شناخته شده بر حکمة الاشراق سهروردی، که به چاپ سنگی طبع و نشر شده است. (تهران، 1897)
20- شرح کتاب روضة الناظر. شرحی بر روضة الناظر نصیرالدین طوسی درباره مسائل وجودشناسی.
21- شرح النجات. شرحی بر کلیات النجاة ابن سینا.
22- الشرح و الحاشیه علی الاشارات و التنبیهات. شرحی بر آخرین شاهکار فلسفی ابن سینا، اشارات.
23- حاشیه علی حکمة العین. اولین شرح بر کتاب حکمة العین اثر معروف نجم الدین دبیران کاتبی، که بعدها بیشتر تفاسیر بر اساس آن تألیف شد.
24- انموذج العلوم.
25- وجیزة فی التصور و التصدیق
26- رساله در علم اخلاق. رساله ای به فارسی که ظاهرا مفقود است.
مابقی آثار قطب الدین، درباره علوم زبان و مسائل منحصرا دینی است، و نیازی نیست که در اینجا به آنها پرداخته شود. او همچنین اشعاری چند با کیفیت عالی بر جای گذاشته است.