فلاسفه، حکما، عرفا و متکلمین اسلامی

بدان جهت که اسلام، نظام فکری و جهان بینی را نه تنها محدود نکرده، بلکه با شدت تمام -بدون محدودیت و تقید به راه مخصوص و با ابزار و وسایل مشخص- نظام های جهان بینی و تفکر را مورد تشویق قرار داده و در دعوت به تفکر و جهان بینی، آیات زیادی در قرآن صادر شده است، بر این اساس بروز و ظهور فلاسفه، حکما، عرفا و متکلمین بسیار فراوان، پدیده ای طبیعی بود. چرا که با آن همه تشویق و تأکید، خیل انبوه حکما بروز نمی کردند، امری خلاف انتظار می بود. برای آگاهی از این کاروان انبوه جهان بینی، حکما، عرفا و متکلمین کتاب های زیادی به عنوان فهرست در دسترس ما قرار دارد، تاریخ الحکماء تألیف قفطی، تراث الانسانیه، تذکرة الاولیاء، نفحات الانس، فلاسفه الشیعه ( فلاسفة شیعه) و تاریخ عرفا و حکما متأخر بر صدر المتألهین.
از برجسته ترین فلاسفه و حکمای اسلامی، به عنوان نمونه می توان اشخاص زیر را نام برد:
1- ابن سینا (حسین بن عبدالله)
2- محمدبن محمد بن طراخان فارابی
3- ابومحمد غزالی
4- ابن طفیل
5- ابن مسکویه
6- ابن رشد
7- کندی
8- فخر رازی
9- ناصرخسرو قبادیانی
10- خواجه نصیر الدین طوسی
11- سیدحیدر آملی
12- شمس الدین خسرو شاهی
13- جلال الدین محمد مولوی
14- شیخ محمود شبستری
15- صدرالمتألهین شیرازی
16- میر محمدباقر داماد
17- ملا محسن فیض کاشی
18- بهمنیار (شاگرد ابن سینا)
19- حاج ملاهادی سبزواری
20- ملا علی زنوزی
هر یک از این فلاسفه و حکما و عرفا، شخصیت هایی هستند که تفکرات خود را در زمینه مکتب اسلام به وجود آورده اند، بدون این که بخواهند معرفت و بینش اسلامی را در خود منحصر سازند. فراموش نمی کنیم که به جهت نظم غیر مشروط و نامحدود جهان بینی اسلامی، جلال الدین محمد مولوی توانست در اثر جاویدان خود مثنوی اصول جهان بینی، انسان شناسی و انسان سازی را با بازترین نظام (سیستم)، از تفکرات حکمای هند گرفته تا پراگماتیسم امروز، مطرح نماید و با استشهاد به قرآن و تفسیر بیش از 2000 آیه قرآنی، جهان شمول و فراگیر بودن مکتب اسلام را بر فراز همه اصول جهان بینی، انسان شناسی و انسان سازی اثبات کند.
جان برنال می گوید: «در قاموس علم، می توان کوشش هایی را که از قرن نهم تا چهاردهم میلادی (قرن سوم تا قرن هشتم هجری) صورت گرفته است، یک کوشش واحد اسلامی – لاتینی دانست که جهان بینی علمای کلاسیک را تکمیل کرد.»