مرز توحید و شرک در توحید نظری

حقیقت این است که مرز توحید و شرک در رابطه خدا و انسان و جهان، از اویی و به سوی اویی است. مرز توحید و شرک در توحید نظری از اویی است «انا لله». هر حقیقتی و هر موجودی مادام که او را در ذات و صفات و افعال، با خصلت و هویت از اویی بشناسیم، او را درست و مطابق با واقع و با دید توحیدی شناخته ایم، خواه آن شیء دارای یک اثر باشد یا نباشد و خواه آنکه آن آثار جنبه مافوق الطبیعی داشته باشد یا نداشته باشد، زیرا خدا تنها خدای ماوراءالطبیعه، خدای آسمان، خدای ملکوت و جبروت نیست، خدای همه جهان است. او به طبیعت همان اندازه نزدیک است و معیت و قیومیت دارد که به ماوراءالطبیعه، و جنبه ماوراءالطبیعه ای داشتن یک موجود به او جنبه خدایی نمی دهد.
قبلا گفتیم که جهان از نظر جهان بینی اسلامی ماهیت از اویی دارد. قرآن کریم در آیات متعددی عملیات اعجازآمیز از قبیل مرده زنده کردن و کور مادرزاد شفا دادن به برخی پیامبران نسبت می دهد، اما همراه آن نسبتها کلمه باذنه را اضافه می کند. این کلمه نمایشگر ماهیت از اویی این کارهاست که کسی نپندارد انبیاء از خود استقلالی دارند. پس مرز توحید نظری و شرک نظری از اویی است.
اعتقاد به وجود موجودی که موجودیتش از او نباشد، شرک است. اعتقاد به تاثیر موجودی که موثریتش از او نباشد، باز هم شرک است، خواه اثر، اثر مافوق الطبیعی باشد مثل خلقت همه آسمانها و زمینها و یا یک اثر کوچک بی اهمیت باشد مثل زیر و رو شدن یک برگ.
مرز توحید و شرک در توحید عملی به سوی اویی است «انا الیه راجعون». توجه به هر موجود -اعم از توجه ظاهری و معنوی- هرگاه به صورت توجه به یک راه برای رفتن به سوی حق باشد و نه یک مقصد، توجه به خداست. در هر حرکت و مسیر، توجه به راه از آن جهت که راه است و توجه به علامتها و فلشها و نشانه های راه برای گم نشدن و دور نیفتادن از مقصد از آن جهت که اینها علامتها و نشانه ها و فلشها هستند، به سوی مقصد بودن و به سوی مقصد رفتن است.