بررسی نسخه خطی اخبار البلدان

درباره نسخه خطی البلدان مرحوم قزوینی چنین می گوید: «آقای احمدزکی ولیدی، از علمای ترک شرقی، در مشهد مقدس، در کتابخانه آستانه قدس رضوی، یک نسخه بسیار قدیمی از «مسالک و الممالک» ابن الفقیه کشف کرده است، که در آخر آن رساله ابن فضلان کاملا مسطور است. و به اعتقاد ایشان (رجوع به ایرانشهر سال چهارم 46-47) این رساله را مولف در آخر کتاب خود علاوه نموده است.»
کراچکوفسکی گوید: «حدود پانزده سال است که نسخه ای خطی در شهر مشهد به دست آمده است که شامل قسمت دوم از اصل کتاب بزرگ ابن فقیه است و تقریبا از شرح کوفه آغاز می شود. امید است بحث و جستجوی دقیق، مطالب و فواید مهمی را که در آن است روشن سازد.» این نسخه، چنانکه کراچکوفسکی گفت، نیمی از اصل کتاب است، اما به خوبی پیدا نیست که نیمی از اصل مفصل کتاب «اخبار البلدان» ابن فقیه است، یعنی همان کتابی که مقدسی می گوید در 5 مجلد است، و ابن ندیم می گوید در حدود هزار ورق، یا نه، زیرا در نسبت همین نیمه موجود، چنان اندازه ای که مقدسی و ابن ندیم می گویند موجود نیست.
آنچه مسلم است این است که این نسخه با چاپ دخویه شباهت کامل دارد، و حتما می تواند اصل آن مختصر باشد، و همین قسمت موجود، از همه چاپ شده دخویه اندکی بیشتر است.
نسخه از شرح شهرهای عراق می آغازد، بدینگونه: «بسم الله الرحمن الرحیم. الحمدلله رب العالمین. و صلی الله علی نبیه محمد و آله أجمعین الطاهرین. هذا بقیه القول علی العراق و البصره و أخبار دار فتحها، والوقت الذی بنیت، و مافیها من العجائب، و القول فی الأبــله، و القول فی البطایح، والقول فی الواسط، و القول فی النبط والخوز، و القول فی بغداد و أخبار کور دجله، والقول فی سر من رأی...»
نام کتاب در این نسخه «اخبار البلدان» ضبط شده است، و چنانکه روشن است، در آن تفصیلهای بیشتری در مورد شهرها و آبادیها و قصص و اخبار آمده است، و قصاید و قطعات فراوانتر و مفصلتری ذکر شده است، و همه جا، هر چیز، به خصوص ارقام مالی، با دقت و تعداد ذکر شده است، و اگر خراج استانی را در «مختصر البلدان» چاپی مجموع مقداری می بینیم، در این نسخه ریز آن داده شده است که هر دهکده ای مثلا چقدر خراج داشته است. و همینگونه، سایر مسائل، و به ویژه قصاید بسیار و فواید دیگری از نوع حکایات و اخبار و امثال و شواهد و حکم پیشینیان. و گاه می شود که قصیده ای که در متن چاپی ذکر شده است، در آن چندین بیت افزوده دارد یا ترتیب ابیات متفاوت است.
در اوایل نسخه، به هم ریختگی مشهود است، بدینسان که ضمن سخن درباره کوفه، مقداری مطلب، از صفحه طرف چپ (ب) ورق 9، تا آخر صفحه طرف راست (الف) ورق 10 مربوط به همدان است. و از جمله قصیده ای است در 34 بیت، که 31 بیت آن (با اختلاف چندی در برخی ابیات و ترتیب آنها) در متن چاپی صفحه 231-233 آمده است.
البته پیداست که این غلطکاران از صحافان است.
در مورد بغداد نیز به تفصیل، تحت عنوان «القول فی مدینه السلام بغداد» سخن می گوید، و از ورق 30 (ب) تا ورق 74 ویژه بغداد است و سپس «سر من رأی».
مولف گاه گاه به یادکردن فواید فلکی، و نجومی، از جمله مثلثات کوکبی می پردازد، و در تناسب بلاد با بروج و طبایع کواکب، سخن می گوید. (ر. ک: ورق 100 به بعد)
باید دانست که ترکیب این نسخه، در همین قسمت موجود، با متن چاپی فرق دارد، و در مواری، از جمله شهر نهاوند و نیز سیر آذرفردجان (فراهان) خلطی کتابتی روی داده است. (ر. ک: ورق 127 ب و ورق 137 الف) و آنچه از تصفح نسخه برآمد، معلوم داشت که بخش مربوط به آذربایجان و ارمینیه نیز از آن افتاده است.
نسخه با این عبارات به انجام می رسد: «تم الکتاب بحمد الله تعالی إلی هاهنا، تألیف أحمد بن محمد بن إسحاق الهمدانی المعروف بابن الفقیه من کتاب أخبار البلدان، والحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی نبیه محمد خاتم النبیین ورسول رب العالمین.» و سپس رساله ابودلف مسعر بن مهلهل ینبعی، و بعد رساله احمد بن فضلان کتابت شده است. از تعبیر «من کتاب اخبار البلدان» (اگر «من» را متعلق به «تم» یا «الکتاب» در «تم الکتاب» و تبعیضیه بگیریم)، می توان استیناس کرد که این نسخه نیز خود اختصاری است از اصل کتاب «اخبار البلدان»، که به این موضوع اشارت رفت. این بود نظری بسیار اجمالی درباره این نسخه.
باری، اصل این نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، به نام «أخبار البلدان» و به شماره عمومی 5229 موجود است. نسخه عکسی آن نیز، که از روی همان نسخه آستان قدس گرفته شده است، در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، به شماره 6191 عکسی (فیلم 3007) موجود است. ما پس از تحصیل نسخه عکسی از نسخه دانشگاه، آن را با متن چاپی تطبیق کردیم، و در مواردی برای توضیح یا تعدیل عبارت متن چاپی، از آن بهره بردیم و هم فواید و نکات بسیاری در پای صفحه ها و در تعلیقات کتاب از آن نسخه ها آوردیم. بدینگونه، این ترجمه مشتمل بر نکاتی از این مقوله است که اصل متن چاپی دخویه از آنها خالی است، و گاه این نکات در فهم یا روشن کردن یا تعدیل سخن مولف، لازم و مورد توجه خواهد بود.