تحقق حقوق فردی و اجتماعی در اسلام

در قبال هر حقی، تکلیفی وجود دارد؛ خواه در محدوده کوچک خانواده، روستا، شهر، منطقه و خواه در امور بین المللی، زیرا هرچند ذی حق بای برای استیفای حق خود قیام کند، چنان که امیر مومنان امام علی (ع) فرمود: «لایمنع الضیم الذلیل و لا یدرک الحق الا بالجد؛ شخص ضعیف و زبون توان ظلم زدایی ندارد و حق فقط با کوشش و تلاش به دست می آید» لیکن کسی که مورد حق است مکلف است صاحب حق را یاری کند چه بین حقوق افراد با یک دیگر، دولت ها در برابر هم و چه دولت ها و ملت ها در مقابل یکدیگر. میان تکلیف های متقابل هر یک پیوند و ارتباطی است که بدون رعایت آن نه صاحب حق به حق خود می رسد. نه مکلف به تکلیف خود عمل می کند. حتی در صحنه پیکار ایمان و کفر و جنگ بین عدل و ظلم و نبرد میان توحید و الحاد برای کافر، ظالم و ملحد حق انسانی وجود دارد، هر چند از حقوق دیگر خود را عمدا محروم کرده است.
اگر در جنگ میان مسلمانان و کفار، اهل اسلام پیروز شدند و اهل کفر شکست خورده و در معرض قتل یا اسارت قرار گرفتند، در همان حال حق معینی دارند که حاکم اسلامی باید آن را رعایت کند، از این رو حضرت امیر مومنان امام علی (ع) چنین فرمود: «ان اظهرتنا علی عدونا فجنبنا البغی و سددنا للحق و ان اظهرتهم علینا فارزقنا الشهاده و اعصمنا من الفتنه؛ اگر ما را بر دشمن پیروز کردی از ظلم و تعدی برکنارمان دار و بر حق استوارمان فرما و اگر آنها را بر ما چیره کردی شهادت را روزیمان کن و ما را از شرک و فساد و آشوب حفظ فرما.» آن عامل مهم و کار ساز که هم در اقدام و قیام ذی حق سهم تعیین کننده دارد و هم در امتثال مکلفان به تادیه حقوق دیگران اثرگذار است و هم در تعاون داخلی و مساعدت درون شهری یا کشوری یا امتی سهم به سزایی را ایفا می کند، دو چیز است؛ ایمان به خداوند و اخلاص در آن ایمان که توانایی گره زدن حقوق و تکالیف را کاملا داراست، وگرنه حق گسیخته از تکلیف و تکلیف جدا شده از حق هرگز تعهد متقابل خود را عمل نخواهند کرد، از این رو امیر مومنان، علی (ع) فرمود: «و شد بالاخلاص و التوحید حقوق المسلمین فی معاقدها؛ صیانت حقوق مسلمانان و اجرای آن را با اخلاص و توحید استوار کرد.»
روشن است که برای اجرای حق چاره ای جز گره زدن آن با تکلیف دیگران نیست؛ یعنی حق دولت وقتی اجرا می شود که با تکلیف ملت گره بخورد و به عکس؛ یا حق پدر و مادر وقتی محقق می شود که به تکلیف فرزند پیوند بخورد و به عکس. نیز حق بین المللی دولت ها وقتی تحقق پیدا می کند که با تکلیف دولت مقابل گره بخورد. عامل گره زدن حق به تکلیف هم، ایمان با اخلاص است که نور درونی و حافظ دائمی و نگهبان قطعی است و بدون آن حق و تکلیف به هم گره نمی خورند یا بعد از مدتی کوتاه نقض می شود. از همین جهت حضرت علی بن ابی طالب (ع) فرمود: «من واجب حقوق الله علی عباده.... و التعاون علی اقامه الحق بینهم»؛ از جمله حقوق لازم الهی بر بندگان، این است که آنان یکدیگر را در اقامه حق یاری کنند؛ البته این حق، اعم از حق خدا و حق خلق است.
پس دو عامل اساسی در تحقق حقوق شخصی و اجتماعی و انجام تکالیف فردی و عمومی نقش عمده ای را ایفا می کند؛ یکی اعتقاد به وحدانیت الهی است و دیگر اخلاص در عمل؛ یعنی کنار زدن همه خود خواهی ها و منیت ها و تکیه زدن به قدرت واحدی که منشا تمام قدرت هاست و انجام عمل در راستای جلب رضایت او و تقدم خشنودی حق بر خلق.