مجازات حقیقی و اعتباری

حقوق انسان بر دو قسم است: حقوق اولی و اساسی که به حیات و موجودیت انسان بر می گردد و حقوق ثانوی که حیات انسان به آن وابستگی ندارد هرچند وجود آن در تکامل زندگی انسان بی تأثیر نیست. حق سلامتی غذا و هوای سالم و اموری از این قبیل را می توان از حقوق اولی به شمار آورد و اموری چون تفریح مسافرت و بازی را می توان از حقوق ثانوی دانست. اگر کسی این حقوق را رعایت نکند از طرف قدرت حاکم تحت تعقیب قرار نمی گیرد و دستگاه قضایی او را مجرم نمی شناسد و مجازاتی برای او لحاظ نمی کند، چون وی در ترک و انجام این امور آزاد و مختار است.
ماهیت حقوق این است که برای مستحق فایده ای داشته باشد و در تکامل او تأثیر کند و اگر نباشد در عالی و رشد صاحب حق اختلالی به وجود آید. امکان دارد همه حقوق از جهت فواید و آثار مثبت در یک سطح نباشند؛ ولی تردیدی نیست که وجود آنها در ترقی صاحب حق سودمند است چنان که اگر چیزی وجود و عدمش نسبت به شخصی مساوی باشد هیچ مزیتی ندارد و نمی توان آن را حق آن شخص نامید. سلامتی یک نوع حق است؛ ولی عدم استیفای آن، تدریجا حیات شخص را به خطر می اندازد؛ تعلیم کتاب و حکمت و تزکیه نفوس، حق مسلم روح ملکوتی انسان است و تسامح و تساهل در آن بیماری دل را به همراه دارد؛ درمان بیماری قلب حق مسلم جان الهی بشر است و غفلت از آن افزایش مرض دل را در پی دارد: «فی قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا» (بقره/ 10)
حاصل آنکه برای تأمین سلامتی جسم و جان باید تلاش کرد و از هوای سالم، تفریح سالم، غذای سالم و از تعلیم و تربیت و دیگر عوامل سلامتی بهره جست. این امور حق محسوب می شوند؛ ولی ترک استیفای آن نشاط، شادابی و سلامت روانی و جسمانی و بالاخره تمدن فرد و جامعه را که در تدین او نهادینه شده تهدید می کند. برای حفظ سلامت روانی همانند سلامت جسمانی باید اهتمام ورزید و از تفریحات سالم در کنار آموزه های علمی و اخلاقی استفاده کرد. در اینجا اثری از مجازات دولتی و حکومتی نیست، بلکه از پی آمدهای منفی استیفا نکردن حقوق است.
به هر حال بدیهی است که ترک استیفای حقوق و تکالیفی که حقوق مزبور را در بر دارند، آثار و لوازم سوئی دارد و این سخن پذیرفته نیست که کسی بگوید اگر اینها حق بشر هستند چرا ترک عمل و عدم استیفای آنها چنین پی آمدهای سنگینی دارد؟ حقوق و تکالیف دینی هم از این دسته اند. مجازات های ترک تکالیف دینی، مجازات های اعتباری نیستند، بکله ره آورد طبیعی عمل فرد هستند؛ خداوند می فرماید: «انا من المجرمین منتقمون؛ ما از مجرمان انتقام می گیریم.» (سجده/ 22)