شیخ محمد خیابانی

علی آذری

از کسانی که درباره ی زندگانی و اقدامها و افکار و آرمانهای خیابانی، پژوهشی دامنه دار را به سامان رسانیده است، فاضل متتبع، آقای سیدعلی آذری است. ایشان نویسنده ی کتاب «قیام شیخ محمد خیابانی» است. کتاب ایشان، که از جمله شامل نطقهای خیابانی است، یکی از خدمات ارزنده ی فرهنگی و ملی و دینی است، که در این روزگار عرضه شده است. در این کتاب، چهره ی یک مصلح درگیر، یک روحانی واقعی، یک آزادیخواه روشنگر و یک بیداری آفرین فداکار ترسیم شده است. مؤلف در آغاز کتاب اشاره می کند به اهیمت شناختن و سپس شناساندن خیابانی.
نخست باید شیخ محمد خیابانی را به نسل معاصر معرفی کنیم، تا کاملا معلوم شود که او که بود، و هدفش در راه مجاهدت و آزادی چه بود.

ذکر شرح حالی کوتاه از خیابانی

شیخ محمد خیابانی، فرزند حاجی عبدالحمید خامنه ای، در سال 1297 هجری قمری، در همان قصبه ی خامنه، که یکی از قصبات مهم ارونق، توابع تبریز، به شمار می رود، پا به عرصه ی وجود گذاشت. حاجی عبدالحمید پدر شیخ در روسیه تجارت می کرده و در حدود سی سال در «پطروفسکی» (نام باستانی این شهر «مخاچ کالا» است که پایتخت داغستان بود) اقامت داشته و به کار تجارت مشغول بوده است. شیخ محمد خیابانی در طفولیت در همان خامنه به مکتب سپرده شد. مقدمات دروس معموله ی آن زمان را تمام و برای اولین بار به روسیه مسافرت کرد و مدتی در تجارتخانه ی پدرش به آموزش رموز اقتصاد زمان مشغول [بود] و پس از چندی به تبریز بازگشت می کند.

تحصیل علوم دینی و ورود به حوزه و روحانیت

برای بار دوم وارد تحصیل می شود. و این بار به تحصیل علوم دینیه می پردازد. فقه و اصول را نزد مرحوم حجة الاسلام آقای میرزا ابوالحسن آقا انگجی مجتهد فرا گرفته و به طوری که از نگارش مختصر شرح حال خیابانی به قلم آقای حاج محمد علی آقا بادامچی (یکی از رفقای بسیار صمیمی او) هویداست، مرحوم شیخ، در این دو رشته یعنی: فقه و اصول، مبرزترین متعلمین حوزه ی درس انگجی بود. و در اندک مدتی از جودت فکر و حدت ذهن و کثرت ممارست قریب به اجتهاد بود. علم هیئت و نجوم و حساب را از مرحوم میرزا عبدالعلی منجم معروف تحصیل [کرد] و در آن فن نیز گوی سبقت را از همه ربود. مسائل غامضه ی هیئت را استخراج [می کرد] و تقویم های رقومی می نوشت. در علم حکمت و کلام و ادبیات نیز مهارت داشت.

زهد و خویشتن بانی

مؤلف یاد شده، پس از شرح مذکور در بالا، به مراتب اخلاقی و زهد و تقوی (خویشتن بانی) وی اشاره می کند:
مرحوم خیابانی، علاوه بر فضایل و کمالات علمی اخلاقا نیز مقام ارجمندی داشت. بیانش به زبان مادری و به لسان پارسی بسیار رسا و شیرین و در عین حال بران و در زهد و پرهیزگاری نیز مشهور و معروف همگان بود.

امام جماعت

قبل از انقلاب مشروطیت که در عنفوان جوانی بود، قریب به یکی دو سال ظهرها در مسجد جامع و شبها در مسجد کریمخان، واقع در محله خیابان تبریز امامت کرده بیش از هزار نفر مأموم داشت. هنگامی امامت این مسجد را به عهده گرفت که پدر زنش حاج سید حسین آقا پیش نماز خامنه ای فوت کرد... می توان گفت که در زمان خود، مرحوم خیابانی اورع و ازهد و نسبه افقه همقطاران خود از ائمه ی جماعت بود.
بدین گونه می نگریم که این مصلح پاک نهاد، در خانواده ای مذهبی زاده می شود. در طفولیت به مکتب می رود، قرآن و دیگر آموزش های اسلامی را فرا می گیرد. و سپس به داغستان سفر می کند و در حجره ی تجارتی پدر خویش مشغول به کار می شود. داغستان یکی از مراکز مسلمان نشین بوده است که در انقلاب اکتبر، به وسیله ی نیروی نظامی و قوای قهریه از دست اسلام گرفته شده است.
داغستان [سرزمین کوهها- داغ یا طاغ، لفظ ترکی، به معنای کوه]، جمهوری خود شوروی سوسیالیستی، بر ساحل غربی دریای خزر، کرسی آن مخاچ قلعه...
سکنه ی داغستان از 30 ملیت مختلف تشکیل یافته است، بیشتر سکنه ی آن مسلمانند. اقلیت غیر مسلمان مشتمل بر مهاجرین روسی، اوکرائینی و یهودی است... مقاومت امرای محلی یا استیلای روسیه ادامه یافت. در 1818 همه ی امرای محلی جز شمخال وقت بر ضد روسیه قیام کردند... بزرگان فرقه دست به جهاد با کفار زدند...پس از انقلاب 1917 روسیه، داغستان خود را جمهوری مستقل اعلام کرد، و در 1917-20 میدان جنگهای خونین بسیار سخت بود. و احتمالا بیش از هر قسمت دیگر روسیه آسیب دید.

رژیم شوروی

(پاییز 1920) و در نوامبر همان سال، جمهوری خود مختاری داغستان تشکیل گردید.
بدینگونه و با جنگها و خونریزی ها و آسیبهای فراوان، این سرزمین اسلامی نیز، به دست مرام جدید شوروی افتاد، و پایداری و خونها و شهادت های مسلمانان و مقاومت مردانه ی فرزندان اسلام، سرانجام، با روش وحشیانه و قتل و خونریزی های بسیار و جبر و تعدی و ستم در هم شکسته شد.
سالها پیش از این حادثه، شیخ محمد خیابانی، در این سرزمین اسلامی، در حجره ی خویش، مدتی کار می کرد و سپس روانه ی تبریز شد و به تحصیل علوم روحانی اسلام پرداخت.
در این سرزمینها هنوز مسلمانان وفادار به عقاید و احکام اسلامی بسیار پیدا می شوند، که با انواع گرفتاریها دین حق اسلام را برای خود حفظ کرده اند، و با پرداخت هزینه هایی چند به نشر معارف و ادامه ی تحصیل علوم اسلامی کمک می کنند.