بررسی دو اثر علامه بلاغی

یکی از عمده ترین تألیفات علامه محمدجواد بلاغی کتاب عظیم «الهدی الی دین المصطفی» است. توفیق الفکیکی، در مقدمه ی خویش بر این کتاب، تحلیلی اختصاری از آن به دست داده است. در اینجا با نظر به نوشته وی، به شناساندن این کتاب می پردازیم.
الهدی، بهترین کتابها و آثار بلاغی است. نمونه ای است از خرد مبتکر و دانش وسیع او، برهانی است بر احاطه ی او به تاریخ ادیان و شرایط عقاید. بلاغی با این کتاب، نویسندگان مفتری و کذاب غرب را رسوا کرد و اعتراضات آنان را باز پس راند. و با فداکاری و از خودگذشتگی به این اقدام سنگین دست زد. خود در مقدمات کتاب، علت تألیف آن را شرح داده است و روش خویش را در بحث گفته است و نشان داده است که آنان که بر دین اسلام و قرآن کریم ایراد گرفته اند، چگونه اصول بحث را رعایت نکرده اند و به دروغگویی و تهمت زنی و حیله گری و مغلطه انگیزی پرداخته اند. بلاغی اینان را رسوا کرده است و جنایات آنان را بر ملا ساخته است. کتاب «الهدی» که شامل دو بخش است (412 ص + 324 ص)، بهترین مدرک است برای تاریخ ادیان و بحثهای ادیان تطبیقی و آموزگاری است برای فن مناظره و استدلال منطقی.
یکی از آثار بسیار نیکو و ارزنده ی این کتاب این است که دسیسه ها و حیله های مبلغان استعماری مسیحی را روشن می کند و دشمنی آنان را با قرآن و پیامبر اکرم بر ملا می سازد. این کتاب نشان می دهد که چگونه حیله ها و دسیسه ها و تزویرها و دروغهای آنان باعث گشته است تا جوانان مسلمان گول بخورند و دانشگاهیان تحت تأثیر قرار بگیرند. این کتاب نشان می دهد که خطر اینان از خطر خاورشناسان که ایادی استعمارند بیشتر است.
توفیق الفکیکی سپس اشاره می کند به یک تن از کسانی که به علت شک انگیزیهای مبلغان مسیحی، در عقاید دینی خویش، دچار تردید می شود، و سپس با خواندن کتاب «الهدی» به ثبات ایمان باز می گردد و از چنگال وسوسه های انگیخته رهایی می یابد. و سپس او را می نگرد که چون در جایی کتاب «الهدی» را می بیند بر می دارد و بر روی چشم می نهد و می بوسد.
این است کتاب عظیم «الهدی»، و چنین بوده است نویسنده ی بزرگ قدر آن. خوانندگان «الهدی» خود خواهند دید که آنقدر آگاهی و معجزات فکر و تحقیق در آن گرد آمده است که همه را از کتابهای مفصل علم و فلسفه و فقه و تفسیر و کلام و تایخ شرایع و ادیان و آداب جدل و بحث و مناظره بی نیاز می سازد.
کتاب «الرحلة المدرسیه» یا «المدرسة السیارة» نیز از آثار پر ارج و منابع پرماده ی اسلامی است. بلاغی، در این کتاب نیز مسائل و آگاهیهای بسیاری گرد آورده و به سبکی نو آن را پرداخته است. چاپ دوم این کتاب، در 592 صفحه (3بخش) در نجف، صورت پذیرفته است. در این چاپ، سرآغازی درج گشته است، به خامه ی فاضل متتبع، مؤلف گرانقدر پژوهشگر پرکار، حجة الاسلام، سید احمد حسینی اشکوری. در این سرآغاز، درباره ی کتاب «الرحلة المدرسه» (مدرسه ی سیار) چنین آمده است:
این کتاب به صورت گفتگو میان چند تن نوشته شده است، که گرد آمده اند تا پیرامون تورات و انجیل و زبور و قرآن، بی طرفانه تحقیق کنند، و این کتابها را با یکدیگر تطبیق دهند و حقایق را بی اشتباه و آلایش، از آنها درآورند. گفتگو کنندگان از پرداختن به دیگر مسائل مربوط به توحید و رد مادیین نیز غفلت نمی کنند.
کتاب با اختصار و اسلوب ساده ای که دارد، پر است از آگاهی و اطلاع، برای کسانی که حقایق دینی را می جویند و در کتابهای آسمانی و مذاهب الهی تحقیق می کنند. مؤلف در این منظور خویش نیز موفق بوده است که مطالب را به گونه ای باز گوید تا همه ی طبقات از آن بهره مند گردند، زیرا با سبکی ساده و واضح نوشته است و چنان نکرده است که استفاده از کتاب ویژه ی تنها عالمان گردد.
مؤلف در این کتاب، دین اسلام را مورد بررسی قرار داده است، و خوبیهای اسلام و برتریهای آن را بر دیگر ادیان در پیش چشم گذاشته و نشان داده است که اسلام همان دین جاوید ابدی است، دینی برای هرجا و هر زمان و هر عصر و هر نسل، دینی که ویژه ی گروهی و افرادی نیست و برای همگان است، دینی که هر آنچه جوامع بشری بدان نیازمندند، در آن هست: مسائل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، عقایدی و دیگر شئون زندگی.
مؤلف در خلال کتاب، درباره ی اصل «توحید» و اصل «نبوت» و اصل «معاد» سخن گفته است و هریک را به تفصیل یاد کرده و با دلایل عقلی و نقلی، از تورات و انجیل و قرآن، به اثبات آنها پرداخته است. بحثهای فلسفی نیز در کتاب فراوان است: درباره ی جبر و تفویض، حسن و قبح عقلی، حقیقت نفس آدمی، ذره (جوهر فرد)، وجوب و امکان و امتناع، حدوث و قدم ماده، تنازع بقا و انتخاب طبیعی و... همینگونه در کتاب مسایلی می یابید درباره ی حکمت خلقت اعضای بدن انسان و شگفتیهای خلقت حیوانات، و آفرینش آسمان و زمین و هوا و دریا، و دیگر عجایب و غرایب عالم که هر یک برای اثبات وجود خدای یگانه بسنده است. بدینگونه مؤلف، در این کتاب، به بحث درباره ی یک موضوع نپرداخته است، بلکه بسیاری از آگاهیها و بحث ها و اطلاعاتی که در الاهیات و معرفت خدا لازم بوده یاد کرده است.
توفیق الفکیکی درباره ی این کتاب می گوید:
کتاب «الرحلة المدرسیة» اثری است از تخیل وسیع و نیرومند و تفکر عمیق و ذوق سرشار و سبک ابتکاری بلاغی در داستان نویسی. بحثها و گفتگوهای این کتاب میان جماعتی برگزار می گردد، همه پاک اندیش و خردمند، که می خواهند حقایق را سره کنند و عقاید درست دینی را به دست آورند، از طریق تعالیم آسمانی و تطور تاریخی آنها، به ویژه از دوره ی تورات و زبور و انجیل و قرآن کریم، که آخرین رسالت آسمانی است برای هدایت بشر. قرآن انسانها را به اندیشه ی توحیدی محض و خالص دعوت کرد، پس از آنکه بشریت دوران پرستش سنگ و درخت و جانوران و ستارگان و پدران و مادران و دیگر انواع بت پرستی را گذرانیده بود. و اینها همه در دورانی بود که بشر کودکانه می اندیشید.
علامه ی بلاغی، رحمت خدا بر او باد، همه ی این مسائل فلسفی و عقیده ای دقیق را، با خامه ی توانای یک عالم جامع بزرگ به نگارش درآورد، عالمی مسلط بر علم که از هر جانبداری و تعصب نابجا دور است و در برابر اهل ادیان و مذاهب دیگر هیچ گونه نارواگویی نمی کند، عالمی که مطالب خویش را با زبانی ساده و روشن بیان میکند، آن سان که آدم کم فهم نیز درمی یابد.
بلاغی در پایان این کتاب اشاره کرده است به اینکه دین اسلام، دین فطرت و دین انسانیت است، و هرچه زندگی پیشرفت کند و بشریت پیش افتد و علم جلو رود و مکاتب فلسفی نوین پدید آید و قاره ها کشف گردد، اسلام اسلام است، همان دین استوار ابدی. هیچ یک از اصول مادی و اندیشه های تاریک الحادی نمی توانند فروغ فروزان اسلام و تعلیمات روشن و فطری آن را بپوشانند. سر سعادت انسان تیره روز روی آوردن به اسلام است...
این بود مسائل اصلی کتاب «الرحمة المدرسیة»، به علت ارزش مسائل اعتقادی و فلسفی و بحث های دینی اسلامی این کتاب و شرحی که درباره ی فلسفه ی خلقت کائنات و شگفتیهای آفرینش و مخلوقات شگفت انگیز آورده است، محققان کتاب را مورد توجه قرار داده اند، و به ترجمه ی آن پرداخته اند. بدینگونه بلاغی در تألیفات خود اندیشه ی توحیدی را مورد بحث قرار داده است و عقیده ی تثلیث (سه خدایی)، این شرک مسلم، را باطل کرده است و نظریات مادیون و دهریون و طبیعت پرستان را مردود ساخته و با دشمنان کینه ور اسلام و حملات آنان پنجه نرم کرده است. او این جهاد بزرگ را با قلم انجام داده است و با اسلوبی ساده و فروتنانه و گفتاری نرم، در غالب ادبیاتی سرشار و همراه اخلاقی نیک و والا. بلاغی در بحث های خویش همواره این معیار معروف را در نظر داشته است: «مناظرک نظیرک؛ آن کس که با تو بحث می کند چون خود تو است.»