معنای قضا و قدر در آیات

ماده قضا و قدر در معانی متعددی استعمال شده که آنچه در قرآن آمده را در زیر می آوریم:

الف- برخی معانی ماده قضا
1- قضا به معانی داوری میان دو طرف درگیر، مانند: «إن ربک یقضی بینهم یوم القیامه فی ماکانوا فیه یختلفون؛ پروردگار تو در روز قیامت، در آنچه اختلاف می کردند، میان آنان داوری می کند» (یونس/ 93).
2- قضا به معنای آگاه کردن، مانند سخن خدای متعال در داستان لوط و آگاه کردن او از سرانجام قومش که می فرماید: «و قضینا إلیه ذلک الأمر أن دابر هولاء مقطوع مصبحین؛ ما لوط را از این موضوع آگاه کردیم که صبحگاهان، همه آنان ریشه کن خواهند شد» (حجر/ 66).
3- قضا به معنای واجب کردن و فرمان دادن مانند: «و قضی ربک ألا تعبدوا إلا إیاه؛ پروردگار تو فرمان داده که جز او را نپرستید» (اسراء/ 23).
4- قضا به معنای اراده و تقدیر مانند: «و إذا قضی أ مرا فإ نما یقول له کن فیکون؛ و هرگاه چیزی را اراده کند، تنها می گوید: موجود باش! و می شود» (بقره/ 117). «هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلا؛ او خداوندی است که شما را از گل آفرید، سپس (برای هر یک) مدتی مقدر فرمود» (انعام/ 2). یعنی برای زنده بودن انسان اندازه و مقدار معینی قرار داد.

ب- برخی معانی ماده قدر
1- قدر یعنی قدرت یافت، توان اقدام پیدا کرد. قادر یعنی توانا و قدیر یعنی توانمند، خدای متعال در سوره یس آیه 81 می فرماید: «اولیس الذی خلق السموات و الأرض بقدر علی ان یخلق مثلهم؛ آیا کسی که آسمانها و زمین را آفرید، قادر نیست همانند آنها را بیافریند؟» در سوره بقره آیه 20 می فرماید: «و لوشاء الله لذهب بسمعهم و أبصارهم إن الله علی کل شیء قدیر؛ اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آنان را از بین می برد، زیرا خداوند بر هر چیز توانمند است». یعنی خداوند بر انجام هر کاری به هر گونه که حکمتش اقتضا کند که قدرت دارد.
2- قدر یعنی در تنگنا قرار داد، قدر الــرزق علیه و یقدر یعنی او را در تنگنای معیشت قرار داده و می دهد. خداوند در سوره سبا آیه 36 می فرماید: «قل إن ربی یبسط الــرزق لمن یشاء و یقدر؛ بگو: پروردگار من روزی را برای هر کس بخواهد وسعت داده یا تنگ می کند».
3- قدر یعنی تدبیر و اندازه کرد، قدر الله الأمر بقدره یعنی خداوند آن را تدبیر کرد یا خواستار وقوع آن شد، چنانکه در سوره قمر آیه 12 می فرماید: «و فجر نا الأرض عیونا فالتقی الماء علی امر قد قدر؛ و زمین را شکافتیم و چشمه هائی بیرون فرستادیم؛ و این دو آب (باران و چشمه) به اندازه ای که تدبیر و خواسته شده بود با هم درآمیختند».

ج – معنای قدر
1- قدر یعنی حکم کرد، فرمان داد، قدرالله الأمر یعنی حکم و فرمان داد که کار، این گونه باشد، چنانکه در سوره نمل آیه 58 درباره زن لوط می فرماید: «فأنجیناه و أهله إلا أمرأته قدرناها من الغابرین؛ ما او (لوط) و خانواده اش را نجات دادیم، جز زنش که فرمودیم: او از بازماندگان باشد»، یعنی حکم و فرمان ما این بود که آن زن از هلاک شدگان باشد.
2-  قدر یعنی مدارا نمود، درنگ کرد، قدر فی الأمر یعنی در انجام کار درنگ کرد و با آن مدارا نمود، چنانکه خدای متعال در سوره سبا آیه 11 به داود (ع) می فرماید: «أن اعمل سابغات و قدر فی السرد؛ زره های کامل و فراخ بساز و در بافتن آنها با تأمل و مدارا عمل کن» یعنی در ساختن زره عجله مکن بلکه با دقت و زمان کافی اقدام کن تا نتیجه کارت محکم و استوار باشد.

د- معنای قدر
1- قدر به معنای کمیت و مقدار و اندازه، چنانکه در سوره حجر آیه 21 می فرماید: «و إن من شیء إلا عندنا خزائنه ذلا بقدر معلوم؛ هر چه هست خزاین آن نزد ماست، و ما جز به مقدار و اندازه معین آن را نازل نمی کنیم».
2- قدر به معنای زمان و مکان، چنانکه در سوره مرسلات آیات 20-22 می فرماید: «الم نخلقکم من ماء مهین* فجعلناه فی قرار مکین* إلی قدر معلوم؛ آیا شما را از آبی پست نیافریدیم* سپس آن را در قرارگاه محفوظ و آماده قرار دادیم* تا زمانی معین و معلوم؟!»
3- قدر به معنای حکم قطعی و نافذ، قدر الله یعنی حکم نافذ و محکم خدا، چنانکه در سوره احزاب آیه 38 می فرماید: «سنه الله فی الذین خلوا من قبل و کان أمر الله قدرا مقدرا؛ این سنت الهی در پیشینیان نیز جاری بوده و فرمان خدا قطعی و نافذ و شدنی است». مولف گوید: شاید تعدد معانی ماده قضا و قدر و نسبت آن به خدای متعال باعث شده تا برخی از مسلمانان به اشتباه افتاده و چنان پندارند که معنای قضا و قدر در قرآن و حدیث این است که، انسان در زندگی خویش هر چه را می کند، نیک یا بد، بر اساس قضا و قدر و سرنوشتی است که خداوند، پیش از آفرینش او، برایش مقرر داشته است! چنانکه در روایات ما واژه قدری به جبری و تفویضی هر دو اطلاق شده است. و بنا بر چنین اطلاقی، واژه ،قدر نام شیء و ضد آن می گردد، مانند واژه قرء که نامی است برای حیض و پاکی هر دو.