مباحث مربوط به عقل، عاقل و معقول از دیدگاه مولوی

عقل کل زیربنای هستی است.
تــا چــه عالــم هاست در ســودای عقل *** تا چـه پـهناست ایـن دریـای عقل
عــقل بـــی پــایــان بـــود عـقـل بـــشر *** بـــــحر را غــواص بـایـد ای پـسر
عــقـــل پــنـــهان اســـت و ظــاهر عـالمی *** صــورت مــا مـوج یـا از وی نـمی
این یک جهان یک فکرت است از عقل کل *** عقل کل شاه است و صورت ها رسل
کـــل عــالــم صــورت عــقــل کــل اســت *** اوست بـــابــای هر آنک اهل قل است
چــون کــسی بــا عقل کــل کــفران فــزود *** صـورت کـل پـیش او هـم سگ نـمود
عــقل کــل ســرگــشته و حـــیران تــوســت *** کــل مــوجودات در فــرمان تــوست
عـــذر خـــواه عــقل کــل و جـــان تـــویی *** جــان جــان و تابش مــرجان تـــویی
زهـــره نــی مــر زهــره را تــا دم زنــد *** عـــقل کــلش گــر بـــبیند کم زند
عقل کل و نفس کل مرد خداست *** عرش و کرسی را مدان کز وی جداست
جـــزء تـــو از کــل او کــلی شود *** عقل کــل بــر نــفس چــون غـلی شود
این سخن هایی که از عقل کل است *** بــوی آن گـلزار سـرو و ســنبل اســت
هش چه بـاشد عقل کل ای هوشـمند *** عـقــل جــزئی هــش بـــود امـا نـــژند
چون که قشر عقل صد بــرهان دهــد *** عــقل کــل کــی کــام بـی ایقان نهد
عــقل کــل را گــفت مــازغ البـــصر *** عــقل جزئی مـی کــند هـر سـو نـظر
پــیش شــهر عـقل کـلی ایـن حــواس *** چون خــران چشم بسته در خــراس
عـــقل کـــل را از پــس آئــــیـنه او *** کـــی تــــواند دیـــد وقت گفتگو!
عـــقل جــزئی گــاه چــیره که نگون *** عــقل کــلی ایــمن از ریب المنون
جهد کن تــا پــیر عــقل و دیــن شوی *** تــا چـــو عقل کل باطن بین شوی
جزو عــقل ایــن از آن عــقل کل است *** جنبش این سایه زان شاخ گل است
بــــی جهت دان عــقل و عــلام الـــبیان *** عقل تر از عقل و جان تر هم ز جان
صورت آمد چون لـباس و چــون عصــا *** جـز به عـقل و جـان نجنبد نقش ها
نــعل های بــاژ گــونه است ای پــسر *** عــقل کلی را کند هم خیره سر
کـلی بگنجد در مــضیق چـند و چون *** عقل کل این جاست از لایعلمون
تبصره: این ابیات بدان جدان گوشزد می شود که مولانا بنیادهای اصلی جهان بینی ها گوناگون را دریافت نموده است، نه به جهت علمی محض بودن آن ها.
روش های تعقلی معمولی مرحله ای از تعقل های والاتر است
مراتب عقل:
بــــند مـــعقولات آمــد فــلسفی *** شهسوار عـقل، عـقل آمـد صـفی
عـــقل عـــقلند اولیـــا و عــقل هـا *** بـــر مــثـال اشــتـران تــا انــتـها
عقل عقلت مغز و عقل توست پوست *** معده حیوان همیشه پوست جوست
عـــقل دفــــترها کــــند یکــسر سیاه *** عــقل عــقل آفـــاق دارد پـــر ز مـاه
غیر فهم جان که در گاو و خر است *** آدمــی را عــقل و جـان دیـگر است
پدیده تعقل را در تنظیم هدف ها و وسیله های خودخواهی خلاصه نکنید.
تنوع عقل:
تا رهد زین عقل پر حرص و طلب *** صد هزاران عقل بیند بوالعجب
این است تکلیف اساسی پیشتازان جامعه
عقول رشد نیافته در تحت تعلیم و تربیت عقول رشد یافته و کامل باید قرار داد:
بـــاز عــقلی کـاو رمد از عقل عقل *** کـــرد از عــقلی بــه حــیوانات نقل
عــقل کــامل را قــرین کـن با خرد *** تـــا که باز آید خرد زان خــوی بـد
عــقل جــزء از کــل پــذیرا نــیستی *** گـــر تـــقاضـا بــر تــقاضـا نـــیستی
هرگز مانع فعالیت عقل نظری جزئی نباشید.
اگر هم عقل نتواند وارد قلمروهای عالی تر شود، باز باید کوشید و عقل را نباید کور ساخت:
قـــدر تـــو بگذشت از درک عـــقول *** عقل درشرح شما شد بــوالفضول
گـرچـه عـاجز آمـد ایـن عـقل از بـیان *** عــاجــزانه جــنبشی بــاید درآن
گرچه رخــنه نیست درعــالــم پــدیــد *** خــیره یوسف وار مــی باید دوید
دوســت دارد یـــار ایـــن آشـــفـتگی *** کوشش بــیهوده بـــه از خــفتـگی
فعالیت های نامحدود مغز و روان را نباید با قالب گیری های عقل جزئی نظری محدود ساخت.
عقل جزئی (نظری) به جهت محدودیت وسایل فعالیت، از خطا در امان نیست:
آن نـــمی دانست عــقل پــای سست *** کــه سـبو دائم ز جو نــاید درست
عـقل تـو از بـس که بـاشد خـیره سـر *** هست عــذرت از گــناه تـــو بــتر
آن کـه او افـــراشت ســقف آســمان *** تـــو چــه دانی کــردن او را امتحان
ای نـــدانــســته تـــو شـــر و خــیر را *** امـتحان خــود را کـن آنگـه غیر را
زیـــن قدم وین عــقل رو بــیزار شــو *** چشم غیبی جـوی و برخــوردار شــو
زین نــظر وین عقل نــاید جــز دوار *** پـس نـــظر بگــذار و بگــزین انتـظار
عقل جزئی همچو برق است و درخش *** در درخشی کی توان شد سوی رخش
بــرق عــقل مــا بــرای گــریــه اســت *** تـــا بگریـد نــیستی در شــوق هــست
عــقل رنـــجور آردش ســوی طــبیب *** لیک نــــبود در دوا عـــقلش مــصیب
راند دیوان را حـق از مــرصاد خــویش *** عــقل جـــزئی را ز استــبداد خــویش
هــمچو آن مــرد مــفلسف روز مــرگ *** عــقل را مــی دید او بـــی بال و بــرگ
عـقل کاذب هست خـود مــعکوس بـین *** زنـــدگــی را مــرگ پــندارد یــقیـن
اهـــل دنیـــا عــقل نــاقص داشتند *** تــاکــه صــبح صــادقش پـنداشتند
عـــقل کــان بـاشد ز دوران زحــل *** پــیش عــقل مــا ندارد آن مــحــل
تکیه بر عقل خود و فرهنگ خویش *** بــــودمان تـا ایـن بلا آمـد به پـیش
اعتــمادی کــرد بــرتــدبیر خــویش *** که برم من کار خود با عـقل خویش
دیدگان عقل نظری جزئی تنها خطوط جهان هستی را می بیند.
عقل جزئی تجربه گرا جز خطوط هستی چیزی را نمی تواند بخواند:
عقل را خط خوان این اشکال کرد *** تــا دهــد تــدبیرها را زان نـــورد
تـــا بـــدانی کــاســمـان ســمی *** هست عکس مــــدرکات آدمــــی
باده درجوشش گدای جوش ماست *** چرخ درگردش اسیر هوش مـاست
این همان مسأله است که ماکس پلانک در عبارات زیر می گوید:
«کمال مطلوب فیزیک دان، شناسایی جهان خارجی حقیقی است، با این همه یگانه وسایل کاوش او، یعنی اندازه گیرهایش هرگز درباره خود جهان حقیقی چیزی به او نمی آموزند، اندازه ها برای او چیزی جز پیام هایی کم و بیش نامطمئن نیستند، یا به تعبیر هلمهلتز جز علاماتی نیستند که جهان حقیقی به او مخابره می کند، سپس او به همان طریقی که زبان شناس می کوشد تا سندی را که از بقایای تمدنی ناشناخته است، بخواند، درصدد نتیجه گیری در می آید.»
در این جهان هستی، بازی نماهایی وجود دارد که در نهایت جدی است.
حرکت و تصرفات کودکان در اشیاء و اسباب بازی ها، فعالیت های منطقی طبیعی است که آنان را با طبیعت و انسان های پیرامونشان آشنا می سازد، اگر چه در ظاهر خلاف عقل بوده و نمایش بازی دارد.
تـــا ز لــعبت اندک اندک در صبا *** جانش گردد با یــم عقل آشنا
عقل از آن بازی همی یابد صبی *** گرچه با عقل است در ظاهر ابی
کودک دیـوانه بـازی کی کند؟ *** جزء باید تا که کل را پی کــند
اندیشه های سازنده را از چنگال سودپرستی ها نجات بدهید.
تفکرات عقلانی رشد نیافته در خدمت سودجویی و تقویت خود طبیعی در میدان تنازع در بقا است:
هم مــزاج خــر شدست این عقل پست *** فکرش این که چون علف آرد به دست
عقل اسیر است و همی خــواهد ز حق *** روزی بـــی رنج و نــعمت بــر طبق
عـقل جزئــی عــقل استخـــراج نیست *** جـز پـذیرای مـن و مـحتاج نیـست
نــیز جوع و حــاجتم از حــد گــذشت *** صبر و عقلم از تـــجوع یاوه گذشت
تـــا بــدیــن عــقـل آوری ارزاق را *** زان که دگـــر مــفرش کنی اطباق را
عــقــل راه نــاامـــیدی کــی رود؟ *** عشــق باشد کــان طــرف بـر سر دود
لاابـــالی عشـــق بــاشد نــی خــرد *** عقل آن جوید کــز آن سودی بـــرد
تــاجـران ساحــران لاشیئی فـــروش *** عــقل ها را تــیره کــرده از خروش
خـــرم آن بــاشد کــه نـفریـبد تــو را *** چــرب و نـــوش دانه های ایــن سرا
زان که یک نوشت دهــد بــا نیش ها *** کــه بکارد در تــو نـیشش ریش ها
زر اگــر پــنجــاه یا شــصـتت دهـــد *** مـــاهیا او گوشت در شــصتت نــهد
ژغـــژغ آن، عــقل و مغــزت رابـــرد *** صد هزاران عـقل را یــک نشـــمرد
هر گرد و غباری که در فضای درون بلند شود، ناچار بر چشم عقل نشیند.
تمایلات مهار نشده و هوی و هوس و خودخواهی ها چشم عقل را کور می کند:
زان نــدایی کت ز دانش دور کرد *** میل دنبه چشم عقلت کـور کرد
رحـم بـرعیسی کـن و بـرخـر مکن *** طبع را بر عقل خود سـرور مکــن
عقل تــو مــغلوب دسـتور هواست *** در وجــودت رهــزن راه خـداست
کاین هوا پر حرص و حالی بین بــود *** عقل را انـــدیشه یـــوم الدین بـــود
عــقل را دو دیـــده در پـایــان کــار *** بــهر آن گــل می کشد او رنــج خار
عقل ضــد شــهوت است ای پــهلوان *** آن که شهوت می تند عـقلش مـخوان
پیر عقلت کودکی خـود کـرده اسـت *** از جــوار نــفس کـــاندر پـــرده است
حــرص تـــازه بیــهد سـوی ســراب *** عقل گوید نیک بین کاین نیست آب
حرص غالب بود و زر چون جان شده *** نــعــره عــقل زمـــان پـــنهان شــده
وای آن کــه عـقــل او مــاده بــــود *** نـــفس ز شـــتش نــرو آمــاده بـــود
لاجـــرم مـــغلوب بــــاشد عــقل او *** جز ســوی خــسران نــباشد نــقل او
از حـــریصی عاقبت نــادیدنی است *** بــردل و بــرعقل خـود خندید نـیـست
عاقبت بیـن است عـقل از خـاصـیت *** نــفس بــاشــد کــاو نــبیند عــاقبـت
عـــقلشان در عقل دنــیا پیـچ پیـچ *** فکرشان درترک شهوت هیچ هیچ
عـــقل را فــغان ز نــفس پر عـــیوب *** همچو بیـنی بـدی بــر روی خــوب
ای خنک آن کس که عقلش نر بــود *** نـــفس ز شــتش مــاده مـضطر بــود
عـقل جــزئی اش نـــر و غـــالب بـــود *** نـــفس انثـــی را خـــرد سالب بـــود
عــقل گــاهی غــالب آیــد درشــکار *** بــرسگ نفست که بـاشد، شـیخ یــار
****
نفس با نفس دگر چون یار شد *** عقل جــزئی باطل و بیکار شد
هر که با نــاراستان هم سنگ شد *** در کمی افتاد و عقلش دنگ شد
****
عقل و ایمان را از این قوم جهول *** می خرد با ملک دنیا دیو غول
در این دو سیر مخالف جسم و عقل دقت کنید.
با این که از میانسالی به بالا بدن به ضعف و سستی می رود، عقل تقویت می گردد:
پای پیر از سرعت ار چه باز ماند *** یافت عقل او دو پر بر اوج راند
تا از مجرای سوداگری خارج نشویم، عقل ما هم در معرض خرید و فروش خواهد بود.
عقل رشد نیافته در معرض خرید و فروش قرار می گیرد:
عقل وایمان را از این قوم جهول *** می خرد با ملک دنیا دیو غول
آن قدر با پیچ و مهره ها و دندانه های تعقل بازی نکنید، زیرا آن ها ساییده و هرز می شوند.
فراوانی خطاهای عقول رشد نیافته، انسان را در مرز جنون قرار می دهد، یا آرزوی جنون را در مغز او وارد می سازد:
عقل را هم آزمودم من بسی *** زین سپس جویم جنون را مغرسی
او ز شر عامـه انــدر خانـه شـــد *** او ز نــنگ عــاقلان دیــوانه شـد
او ز عــار عقل کند تـــن پرست *** قاصدا رفتست و دیوانه شده ست
آزمــودم عــقل دور انــدیش را *** بعد از این دیوانه سازم خویش را
رفت روبــه گــفت ای شـه همتی *** تــا بـــپوشد عــقل او را غــفلتی
تــوبه او را به فــن بـر هــم زنـــیم *** مــا عــدو عــقل و عــهد روشنیم
هنگامی ما می توانیم از نتایج عالی عقل نظری بهره ور شویم که نگذاریم از قلمرو خودش تجاوز نماید.
نگذارید عقل نظری از قلمرو فعالیت خود تجاوز نماید:
آب و روغن نــیست مــر روپــوش را *** راه حــلیت نیست عــقل وهــوش را
آن که درعقل و گمان هستش حجیب *** گــاه پوشیده است که بـــدریده جیب
عـــقل جــزئی آفتش و هم است و ظن *** زان که در ظلــمات شــد او را وطــن
کشف ایـــن نــزد عقل کــارافزا بــــود *** بندگی کــن تـــا تـــو را پــیدا شـــود
عــقـــل دراک از فـــــــراق دوســـتان *** هـــمچو تـــیرانـــداز بشکــسته کـمان
گـــریــه او خــــنده او زان ســریـــست *** زان چه وهم و عــقل باشد زان بریست
آن چه او بیـــند نـــتان کـــردن مســاس *** نــز قــیاس عـــقل و نــز راه حـــواس
هست آن از بــعد ســی ســـاله جـــــهاد *** عــقل ایــن جـــا هـــیج نـــتواند فـــتاد
هــست آن ســوی خــرد صــد مــرحله *** عقل را یــاوه مـکن ایـــن جــا هـــله
عـــاشق از حـق چـون غــذا یـابد رحیق *** عقل آن جا گـم شود گـم ای رفـیق
عقل جــزئی عشق را مــنکر بـــود *** گرچه بــنماید که صاحب سر بـــود
عقل جــزئی از رمــز آگـاه نیـست *** واقف ایـــن ســر به جــز الله نیـست
عقل را خود با چنین سودا چه کار *** کــــر مــادرزاد را ســـرنا چـه کار
ای بــــبرده عـــقل هدیه تــا الـــه *** عقل آن جا کمتر است از خاک راه
عقل خودشحنه چون سلطان رسید *** شـــحنه بیچاره در گـنـجی خــزیـد
عقل سایه حــق بـــود حق آفتاب *** ســـایه را بــی آفتاب او چه تـاب!
عــقل تــو بگذشت از درک عقول *** عقل در شرح شما شــد بوالفضــول
لیک چون «من لم یدق لم یدر» بود *** عـــقل و تخییلات او حیــرت فـزود
کــی شود کشف از تـفکر ایــن انــا *** ایـــن انـــا مکشوف شد بعــد الفنا
مـــی فتد ایـــن عــقل ها در افــتقاد *** در مــغاکــی حـــلــول و اتــحـــاد
پس چه بـاشد عـشق دریـای عـدم *** درشکسته عــقل را آن جــا قــدم
آن زمان چــون عـقل ها دربــاختند *** بـــر رواق عشق یـــوسف تـــاختند
عـــقلشان یک دم ستد ساقی عــمر *** سیر گشتند از خـــرد بـــاقی عمر
عق لرزان از اجـل و از عشق شـوخ *** سنگ کی ترسد ز باران چون کلوخ
اژدهــایــی نــاپـدیــد و دلــربـــا *** عـــقل همـــچون کــوه را او کــهربا
نیست از عـــاشق کسی دیوانـه تــر *** عقل از سودای او کــور است و کــر
چــیـست آن جــاذب نـهان اندر نـهان *** در جــهان تابــیده از دیــگر جـــهان
عقل محجوب است و جان هم زین کمین *** من نمی بینم تــو می تــانی بـــبین
بـــیخــشان از شــاخ خــندان روی تـــــر *** عـقل از آن اشکالــشان زیـر و زبـر
بـــنگر ای کــشتی خــلـقان غــرق عــشق *** اژدهــایی گشتــه گویی حلق عشق
عــقــل هـــر عــطــار کـآگــه شــد ازو *** طـــبله ها را ریــخت انــدر آب جو
عقل گــوید مــر جـسد را کـــای جـــماد *** بــوی بــردی هیچ از آن بحر معاد؟!
جــسم گویــد مـــن یــقین ســایه تــوام *** بـــوی از ســایه که جــوید جان عم؟!
عقل گوید ایــن نه آن حــیرت سراست *** کــه ســزا گــستاخ تــر از نــاسزاست
اوهام و خیالات بی اساس نیرومندترین عقل ها را از کار می اندازد.
ضروری حیاتی تفکیک فعالیت های عقلانی از اوهام و خرافات:
غرق گشته عقل های چون جبال *** در بــحار وهــم و گــرداب خیال
بی محک پیدا نگردد وهم و عقل *** هر دو را سوی محک کن زود نقل
عقل قابل تجزیه نیست.
اگر عقل آدمی به رشد مناسب خود برسد، دارای بساطتی می شود که قابل قطعه قطعه شدن نمی گردد. عقل سلیم رسول خداوندی است، نگذارید با توهمات تاریک شود.
عقل را گر اره ای سازد دو نیم *** همچو زر باشد در آتش او بسیم
گفت من عقلم رسول ذوالجلال *** حـــجه الله امـــان از هــر ضـــلال
هست مـی دهای سعادت عقل را *** کـــه بـــیاید مـــنزل بـــی نقل را
تـــا رهی از فکر وسواس و حیــل *** بــــی عقال عقل در رقص الجمل
بی خیال و خواب چـندین رو کـنی *** نـیست عقلت را تسـویـی روشـنی
پیش وهم این گفت وعده دادن است *** عقل گوید مژده چه؟ نقد من است
اگر پذیرش اصول این مکتب از روی تقلید بوده باشد، اظهارنظر محققانه در فروع آن معنایی ندارد.
عقلی که در اصول جهان بینی و ایدئولوژی ها مقلد است، حتما در فروع هم مقلد می باشد:
چون مقلد بود عقل انــدر اصــول *** دان مقلد در فـــروعش ای فـضول
عقل هم قابل محاکمه است.
اگر از عقل بپرسید که با چه دلیل می گویی که راه تو صحیح است؟ اگر پاسخ بدهد که: خودم می گویم! این تکرار ادعا است (مصادره به مطلوب) که خود عقل آن را باطل می داند. بنابراین، به طور قطع برای اثبات صحت راهی که عقل پیش می گیرد، عامل دیگری لازم است.
هست پنهان حـــاکمی بــر هــر خرد *** هر که را خواهد به فن از خود برد
صورت آید چون لباس و چون عصا *** جز به عقل و جان نــجنبد نــقش ها
بــی خبر بـود او که آن عقل و فــواد *** بــی زتــقلیب خــدا بــاشد جــماد
یک زمـــان از وی عــنایت بــرکــند *** عــقل زیـــرک ابــلهی ها مــی کند
ای که خــاک تــیره را تــوجـان دهی *** عــقل و حس و روزی و ایـمان دهی
بــاز سوی عــقل و تــمییزات خــویش *** بــاز سوی خــارج ایــن پــنج و شش
نـــعمت حــق را بــه جــان و عـقــل ده *** نــی به طــبع پــر ز حــیره پـــر گـره
ذره ای از عقل و هوش ار بــا مـــن است *** این چه سودا و پــریشان گــفتن است
چون که مــغز من ز عقل و هـش تهیست *** پس گناه من در این تخلیط چیست؟!
نـــی گـــناه او راست کــه عــقلم بــبـرد *** عــقل جــمله عــاقلان پــیشش بــمرد
یـــا مـــجیر العــقـل فــــتـان الحــــجی *** مـــا ســواک للــعـــقــول مــــرتجــی
مــــا اشـــتهـیت العـــقل مـذ جـــننتـنی *** مـــا حسدت الحســن مــذ زیـــنتنی

دو نوع اساسی عقل
عقل فطری (بالقوه) و عقل اکتسابی:
عقل دو عــقل است اول مکســـبی *** که درآموزی چــو در مکتب صــبی
از کــتاب و اوستاد و فـکر و ذکــر *** ارمــغانی وز عــلــوم خــوب بـکــر
عــقل تـــو افـــزون شــود از دیگران *** لیک تـــو بــاشی ز حــفظ آن گران
لوح حافظ تو شـوی در دور وگـشت *** لوح محفوظ است کـاو زین درگذشت
عــقل دیـــگر بــخشش یــزدان بـــود *** چشــمــه آن در مـیـان جــان بـــود
چون ز سینه آب دانش جـــوش کرد *** نــی شود گــــنده نــه دیـــرینــه نـه زرد
ور ره نــبـعش بــــود بســته چه غــم *** کــاو همی جــوشد ز خـــانــه دم بــه دم
عـــقل تــحصیلی مــثال جــو ی هـا *** کـــان رود در خــانــه ای از کــوی هــا
راه آبـش بســـته شــد، شـــد بیـــنوا *** تـشـــنه مـــاند و زار بـــا صــد ابــتـلا
از درون خـــویشتن جــو چشـــمه را *** تـــا رهـــی از منــــت هـــر نــاسزا
تعقل را نمی توان در یک نوع و فعالیت منحصر کرد.
اختلاف عقول:
گفت از این ره کــوره آوردی بــیار *** در خــور فــهم و عــقول این دیــار
هــمـچو پــرهـــای عــقـول انســیـان *** کــه بســی فــر قستشان انـــدر مــیان
اخـــتلاف عــقل ها از اصـــل بـــود *** بـــر و فـــاق سنــیـان بـــاید شنـــود
بـــرخلاف قــول اهـــل اعتـــزال *** کــه عــقول از اصل دارند اعـــتدال
ایـن تــفاوت عــقل ها را نیک دان *** در مــراتب از زمـــین تـــا آســـمان
هست عــقلی همچو قــرص آفتاب *** هست عقلی کمتر از زهره و شـهاب
هست عــقلی چون ســتاره آتـــشی *** هست عقلی چون چراغ سـر خـوشی
عقل کـاو عقل دگـر را ســخره کرد *** مــهره زو دارد وی اسـت اسـتاد نــرد
عقول آدمیان یکدیگر را تعدیل یا تنزیل یا تصعید می کنند.
تأثیر و تأثر عقول انسان ها از یکدیگر:
زان که با عقلی چــو عــقلی جفت شد *** مـــانع بــد فــعلی و بـــد گفت شد
گـــفت امت مشــورت بــا که کــنیم؟ *** انــــبیا گــــفتند بــا عــقــل ســلیم
عـــقل قــوت گـــیرد از عــقل دگـــر *** پیشه گـــر کــامل شـود از پیشه گــر
آشـــنایی عـــقل بـــا عــقل از صـــفا *** چــون شود خر دم فــزون بــاشد و لا
عـــقل را بــا عــقل یـــاری یــار کــن *** امـــر هم شوری بـــخوان و کـــار کن
درمـــجـالس مــی طلـب انــدر عــقول *** آن چنان عــقلی که بــود انــدر رسول
زان که عقل هر که را نــــبود رســوخ *** پیش عاقل همچو سنگ است و کلوخ
مفاهیم و مسائلی که از بینش ها و معرفت های معمولی تجاوز ننماید، راهی به سوی قلمرو فهم برین و تعقل های عالی ندارد.
تفاهم های معمولی انسان ها با یکدیگر به وسیله عقل جزئی است:
گفت ازیــن ره کـــوره آوردی بـــیار *** درخــور فهــم وعــقول ایـــن دیـار
پست مــی گـویم بــه انــدازه عــقول *** عـــیب نــبود ایــن بـــود کــار رسول
بــهر طـــفل نــو پــدر تــی تــی کند *** گــر چــه عقلش هندسـه گــیتی کـند
گــوهـر معــقول را مــحسوس کــرد *** پــیر بــیــنا بــهر کــم عـــقلی مــرد
دو نوع ناهشیاری
از آن ناهوشیاری ها که عقل را مختل می سازد، اگر رشد مغزی شما به حدی رسیده است که بتوانید به قلمرو عالی حیرت والا و ناهشیاری و اندیشه ای فوق اندیشه های محدود گام بگذارید، به حد اعلای تعقل رسیده اید:
آن چــنان مستی مــباش ای بــی خـرد *** کــه بــه عــقل آید پشیمانی خــورد
بلکه زان مستان که چون می می خورند *** عــقل های پـــخته حســـرت مـی برند
عـــقل بــفروش و هــنر حـیـرت بــخر *** روبــه خــواری نــی بــخارا ای پسر
خــیره گشتم خـیرگی هم خـیره گشت *** مــوج حیــرت عقل را از سر گذشت
زین سر از حیرت گر این عقلت رود *** هر سـر مــویت ســر و عــقلی شـود
محرم این هوش جز بی هوش نیست *** مر زبان را مشتری جز گـوش نیست
****
چون در دل پای بنهادی بشد از دست انـدیشه *** میان بگشاد اسرار و مــیان بربــست انــدیشه
به پیش جان درآمد دل که اندر خود مکن منزل *** گران جان دید مرجان را سبک برجست اندیشه
برست اواز خوداندیشی چنان آمد زبی خویشی *** که از هرکس همی پرسد عجب خود هست اندیشه!
فلک از خوف دل کم زد و دست خویش برهم زد *** که از من کس نرست آخر چگونه رست اندیشه
چنین اندیشه را هر کس نهد دامی به پیش و پس *** گمان دارد که درگنجد به دام و شصت اندیشه
چون هر نقشی که می جوید ز اندیشه همی روید *** تو مر هر نقش را مپرست خود بپرست اندیشه
جواهر جمله ساکن بد همه همچون اماکن بد *** شکافید این جواهر را و بیرون جست اندیشه
جـــان کهنه را بنگر گهی فربه گهی لاغر *** که درد کهنه زان که آبست است اندیشه
که در زه از آن دارد که تا شهزاده ای زاید *** نتیجه سربلند آمد چو شد سربست اندیشه
چو دل از غم رسول آمد که بر دل جبرئیل آمد *** چو مریم از دوصد عیسی شدست آبست اندیشه
ارتباط و تأثیر و تأثر عقل و روح و حس
حس اسیر عقل و عقل اسیر روح و تأثیر آن سه در یکدیگر:
حــس اســیر عـقـل بــاشــد ای فـــلان *** عقل امـــیر روح بــاشد هم بدان
دست بــستــه عـــقل را جــانـباز کـرد *** کــارهای بســته را هــم ساز کرد
دست عقل آن حس به یک سو می برد *** آب پـــیدا مــی شود پــیش خــرد
چــون که دست عــقل نگشــاید خـــدا *** خس فــزاید از هـــوا بـــرآب مــا
عـــقل از جــان گشت بــا ارداک و فــر *** روح او را کــی شـود زیـــر نـــظر
عــقــل اثـــر را روح پـــندارد ولــیک *** نور خور از قرص خو دور است نیک
لیک جــــان در عــقل تـــأثیری کــند *** زان اثــــر آن عــقل تـــدبیری کـــند
ســـایه هایی کــآن بــود جــویـای نــور *** نیست گــردد چون کـند نورش ظهور
عقول کی ماند؟ چــو بـــاشد ســر ره او *** کـــل شیـــــئی هــــالک الا وجــــهه
همچو جان باشد و صاحب چو عقل *** عـــقل فــاسد روح را آرد بــه نـــقل
عــقل دشنامـم دهد مــن راضـــی ام *** زان که فــیضی دارد از فــــیاضی ام
مـــائده عقل است نــی نــان و شوی *** نـــور عقلت ای پسر جـــان را غـــذی
دل چون بـــر انــــوار عــقل پــیر زد *** زان نـــصیبی هم بــه دو دیـــده دهــد
برای کشف هر یک از واقعیات راهی وجود دارد.
یک ترتیب جالب درباره نشان دادن راه های حیات عقل و روح:
جســم ظاهر روح مخفی آمـده است *** جسم همچون آستین جان همچو دست
بـــاز عقل از روح مــخفی تـــر بـــود *** حس بـــه ســوی روح زودتــر ره بـــرد
جـــنبشی بـــینی بــدانـی زنــده اسـت *** ایـــن نـــدانـــی کــاو زعقل آکنده است
تا کــه جنبش های مــوزون ســر کند *** جــنبـش مـــس را بــه دانــش زر کـــند
زان مــناسب آمـــدن افـــعال دســت *** فـــهم آیـــد مـــر تــو را کــه عــقل هست
روح وحـــی از عــقل پــنهان تر بــــود *** زان کـه او غــیب است و او زان ســـر بــود
عـــقل احــمد از کــسی پــنهان نشـــد *** روح وحــیش مــدرک هــر جــان نــشد
روح وحــیی را مــناسب هــاست نیز *** در نـــیابد عـــقل کــان آمد عـــزیــز
گــه جــنون بیند گهی حـــیران شود *** زان که موقــوف است تا او آن شــود
چـــون مـــناسب های افـــعال خــضر *** عقل مــوسی بـــود در دیــدش کــدر
نـــامـــناسب مــی نــــمود افـــعال او *** پیش مــوسی چــون نـبودش حـال او
عقل می تواند بارقه های روح را چراغ فرا راه خود سازد.
کو آن عقل که بتواند بارقه های روح را درک کند؟
عقل ما کو؟ تا ببــیند شرق و غرب *** روح ها را می زند صد گونه بــرق
دو نوع ارتفاع
ارتفاعات عقل را با ارتفاعات هندسی اشتباه نکنید:
ایـــن بلندی نیست از روی مکان *** این بلندی هاست سوی عقل و جان
به سوی هر بانگی کشیده نشوید.
صداهای تحریک کننده زیاد است، متوجه باشید که عقل را با صداهای بی اساس مضطرب نسازید:
این سزای آن که بی تدبیر عقل *** بانگ غولی آمدش بگزید نقل
دو صورت بر یک معنی
عقل و فرشته ملکوتی دو صورت از یک حقیقت اند:
چون ملک با عقل یک سر رشته اند *** بهر حقیقت را دو صورت گشته اند
هم ملک هـم عـقل حـق را وجـدی *** هــر دو آدم را مـعــین و ساجــدی
تقسیمی درباره شخصیت با ملاک عقل
انسان عاقل واقعا خودش است، شخصیت نیمه عاقل مر کب از خود و دیگران است. شخص فاقد عقل، خود و شخصیتی ندارد:
عاقل آن باشد کـه آن مشعلــه است *** او دلیل و پـــیشوای قــافله است
پـــیرو نـور خـود است آن پــیش رو *** تابع خویش است آن بی خویش رو
مومن خــویش است و ایــمان آورید *** هم به آن نوری که جانش زو چــرید
دیـــگری کــه نـــیم عــاقل آمــد او *** عـــاقلی را دیـــده کــرد آن راه جــو
دست در وی زد چو کور انــدر دلــیل *** تا بــدو بــینا شـد و چــست و جــلیل
وان خـری کز عقل چو سنگی نـداشت *** خود نبودش عقل و عاقل را گـذاشت
حق نداند نـــی قلیل و نــی کــثیر *** مـــی نجوید هــم نــذیر و هــم بشیر
غرقه انـدر غــفلت و در قـال و قـیل *** نــنگش آیـــد آمــدن خــلف دلیل
مــــی رود انــــدر بــــیابــان دراز *** گــاه لنگان آیــد و گـاهی بـــه نـــاز
شمع نــی تــا پیشوای خــود کـــند *** نیم شمعی نـــی که نوری کــد کـند
نیست عـــقلش تـــا دم زنـــده زنـــد *** نــیم عقــلی نــی که خود مـرده کـند
مــــرده آن عــاقل آیـــد او تـــمام *** تـــا بــر آید از نشیب خــود بـه بــام
عقل کامل نیست، خود را مرده کن *** در پـــناه عــاقـــلی زنـــده ســخن
عقل آدمی پیشتاز سایر نیروهای مغزی است که اگر تقویت گردد، قدرت رهبری سایر نیروهای درونی را نیز به دست می آورد.
اگر عقل تقویت گردد، سایر نیروهای سازنده روانی هم به کار می افتند:
او هـــمی جـــوشید از تـــف ســعیر *** عقل می گفتش الم یــأتک نـــذیر؟
عقل می گفتش حــماقت بـا تـو هست *** بــا حــمایت عــهد را آیــد شکست
عـــقل را بــــا شد وفــــای عـــهد هـا *** تــــو نـــداری عقل رو ای خـــر بـها
عـــقل را یـــاد آیـــد از پیمان خــود *** پــــرده نســـیان بــــدرانــــد خــــرد
چون که عقلت نیست نسیان میر توست *** دشــمن و بــاطل کن تــدبیر تـوست
از کـــمی عــقل پـــروانــه خســیـس *** یــــاد نـــارد ز آتش و نـــار و حسیس
چون که پـر ش سوخت تـوبـه مـی کـند *** آز و نســــــیانش بـــر آتش مـــی زنـد
ضبط و درک و حـــافظی و یــادداشت *** عقل را بــاشد کــه عقل آن را فـــراشت
آن نــدامــت از نــتیــجه رنـــــج بـــود *** نــی زعــقل روشــن چــون گنـج بــود
حـــق اگر چــه ســر نــجنبانــد بــرون *** پــاس آن ذوقـــی دهـــد در انــــدرون
کـــه دو صـــد جـــنبیدن ســر ارزد آن *** سر چنین جــنباند آخـــر عقل و جــان
عـــقل را خـــدمت کـــنی در اجــتهاد *** پاس عـقل آن است کـــافزایــد رشــاد
از خـــرد غـــافل شود بـــر بـــد تـــند *** بـــعد از آن عــقلش مــلامت مــی کند
تـــو شدی غــافل ز عــقلت عــقل نــی *** کــز حـــضور ستش مــلامت کــردنــی
پس تو را عقلت چــو اصـــطرلاب بــود *** زان بـــدانی قـــرب خـــورشیـد وجــود