جمال در آفرینش از دیدگاه قرآن

آفرینش از نظر قرآن کریم با جمال و زیبایی آمیخته است، هم جمال و زیبایی نفسی و هم جمال و زیبایی نسبی. خواه در قلمرو موجودهای مادی و خواه در منطقه موجودهای مجرد معنوی. استنباط جمال و زیبایی نفسی هر موجود در حد ذات خویش- خواه ماده و خواه مجرد- از انضمام دو آیه قرآن حاصل می شود.
اول: آیه «الله خالق کل شیء» (زمر/ 62) است که دلالت دارد هر چیزی غیرخدا، مخلوق ذات اقدس خداوند خواه مجرد باشد و خواه مادی، خواه از ذوات باشد خواه از اوصاف.
دوم: آیه «الذی احسن کل شیء خلقه؛ همان کسى که هر چیزى را که آفریده است نیکو آفریده.» (سجده/ 7) است که دلالت هر چیزی را که خداوند آفرید جمیل و زیبا خلق کرد و هیچگونه نقص و عیب نفسی در متن هستی یافت نمی شود، چه در نشئه ماده و چه در منطقه مجرد و نیز، هم در قلمرو ذوات اشیاء و هم در نشئه اوصاف آنها.
استظهار جمال و زیبایی نسبی برخی از موجودات نسبت به بعضی از موجودات دیگر نیز از بررسی چند مورد به دست می آید، یکی آیه: «انا جعلنا ما علی الارض زینه لها؛ یعنی ما آنچه را که در روی زمین قرار دارد از مناظر طبیعی به عنوان زینت زمین قرار داده و کره أرض را بدان مزین نمودیم.» (کهف/ 7)، و دیگری آیه «انا زینا السماء الدنیا بزینه الکواکب؛ یعنی ما فضای بالا را با ستاره های روشن زینت دادیم.» (صافات/ 6) از این آیات زینت و جمال نسبی موجودات مادی نسبت به یکدیگر معلوم می شود و از آیه: «حبب الیکم الایمان و زینــة فی قــلوبکم و کره الیکم الکفر و الفسوق و العصیان؛ خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دلهای شما زینت داد و کفر و فسق و معصیت را در نظرتان ناخوشایند ساخت.» (حجرات/ 7)، چنین برمی آید که خداوند ایمان را محبوب دلها قرار داده و آن را زیور جان آدمیان ساخته است. و چون روح انسانی مجرد است نه مادی، و ایمان نیز امری است معنوی نه مادی؛ این امر معنوی یعنی ایمان، مایه جمال و زیبایی آن امر مجرد یعنی جان انسانی شده است. البته تمایز زیبایی تکوینی از اعتباری و امتیاز جمال رحمانی از زینت شیطانی مبسوطا در قرآن کریم بیان شده است.
تقسیم جمال به مادی و معنوی که در قرآن کریم آمده است، در سخنان صاحبان ولایت و مفسران اصیل آن نیز وارد شده است چنانکه در کلمات حضرت امیر المومنین علی (ع) آمده است: "حسن الصوره الجمال الظاهر؛ نیکویی صورت زیبایی ظاهر است."
"حسن النیه جمال السرائر؛ نیت نیکو زیبایی درونی است."
ترغیب به جمال و تشویق به کار جمیل در زبان قرآن و عترت مشهود است چنانکه خداوند ضمن برشمردن منافع اقتصادی دامداری، به بهره برداری از جمال آن اشاره کرده و می فرماید: «ولکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون؛ یعنی برای شما زیبایی است در کیفیت بازگشت شبانگاهی گوسفندان از چراگاه و نیز در نحوه رها کردن آنها در بامداد به سوی چراگاه» (نحل/ 6)
و در سخنان حضرت علی (ع) چنین آمده است که مردان باتقوی در عبادت خاشع و در عین فاقه و حاجت متجمل اند و در توصیه به کمیل چنین می فرماید: "معرفة العلم دین یدان به، به یکسب الانسان الطاعه فی حیاته و جمیل الاحدوثه بعد وفاته؛ دانش اندوزی تنها آیینی است که باید به آن پایبند بود، به وسیله آن هر کس درحیات خود راه اطاعت پیماید و برای پس از مرگش ذکر خیری به جای گذارد."
"التجمل من اخلاق المؤمنین؛ آرایش از اخلاق مؤمنان است."
و این تجمل که از اوصاف مردان باایمان است شامل هر دو قسم جمال خواهد بود، گرچه نسبت به جمال و زیبایی معنوی شمول بیشتری دارد. لذا حضرت علی (ع) به فرزندش حضرت حسن (ع) چنین می فرماید: "فلتکن مسألتک فیما یبقی لک جمأله و یبقی عنک و باله فالمال لایبقی لک و لاتبقی له؛ یعنی خواست تو در کوششها و نیایشها چیزی باشد که جمال آن بدون و بال برای تو بماند زیرا مال برای تو نمی ماند و تو نیز برای او نمی مانی، پس جمال انسان در همان معارف و فضائل خواهد بود."