معانی مختلف اله

خلاصه آنچه در کتابهای لغت پیرامون «اله» آمده چنین است:
«اله» بر وزن «کتاب» از ماده «اله» «یأله» به معنای عبادت، یعنی: اطاعت خاضعانه است.
لفظ «اله» مانند «کتاب» هم مصدر است و اسم مفعول؛ پس همان گونه که «کتاب» به معنای «مکتوب» یعنی «نوشته شده» آمده، «اله» نیز به معنای «مألوده» یعنی «عبادت شده» می آید. بنابراین، «اله» در لغت یعنی:
1- عبادت و اطاعت خاضعانه. (معنای مصدری)
2- معبود و مطاع: عبادت شده. (معنای مفعولی)
این معنای «اله» در لغت بود.

معنای اله در محاورات و گفتگوهای مردم عرب زبان
«اله» در محاورات مردم عرب زبان به دو معنی آمده است:
1- هنگامیکه شخص عرب زبانی از دیگری خبر می دهد و می گوید: «اله» مقصودش این است که او عبادتی را انجام داده است، یعنی برای معبود خودش عبادات دینی مانند: نماز و دعا و قربانی به جای آورده است. و زمانی که می گوید: «الها» بر وزن کتابا مقصودش آن معبودی است که عبادت و پرستش می شود، و مراسم دینی برای او انجام می گیرد، یعنی این هیئت معنای اسم مفعولی دارد، همانگونه که کتاب هم به معنای مکتوب، یعنی نوشته شده، می آید. و عرب هر چیزی را که عبادت و پرستش شود «اله» می گوید که جمع آن «الهه» است، خالق و آفریننده، برای او فرقی ندارد، مانند بتها و خورشید و ماه، یا گاوها که مورد پرستش هندوها هستند.
2- «اله» گاهی به معنای مطاع و پیروی شده می آید. مانند آنچه در قرآن کریم آمده است:
*«ارایت من اتخذ الهه هوئه افانت تکون علیه وکیلا؛ آیا دیدی کسی را که هوای نفس خود را مطاع خود گرفته است؟ آیا تو می توانی او را هدایت و راهنمائی کنی؟!» (فرقان/ 43)
*«افرایت من اتخذ هوئه و اضله الله علی علم؛ آیا دیدی کسی را که هوای خود را پیروی می کند و خداوند او را دانسته گمراه ساخته است؟!» (جاثیه/ 23) یعنی هر که از هوای نفس خود پیروی می کند، در واقع هوای نفس و خواسته دل را معبود و مطاع خویش گرفته است، چنانکه در سوره قصص می فرماید: «و من اضل ممن اتــــبع هوه بغیر هدی من الله؛ آیا گمراهتر از آن کس که هوای نفس خود را پیروی کرده و هدایت الهی را نپذیرفته، کسی پیدا می شود؟!» (قصص/ 50)
*در سوره شعرا سخن فرعون به موسی را می آورد که گفت: «لئن اتخذت الها غیری لاجعلنک من المسجونین؛ اگر اله دیگری جز مرا پیروی کنی تو را زندانی خواهم کرد!» (شعرا/ 29)
اینک «اله» را در این آیه، مطاع و پیروی شده، معنی کردیم برای آن است که فرعون و مردم زیر فرمان او معبودهای پرستیدنی خود را داشتند، چنانکه خدای سبحان در سوره اعراف از قول آنها آورده است: «و قال الملا من قوم فرعون اتذر موسی و قومه لیفسدوا فی الارض و یذرک و الهتک..؛ اشراف قوم فرعون به او گفتند: آیا موسی و قوم او را رها می کنی که در زمین فساد کنند، و تو و معبودهای تو را رها سازند؟!» (اعراف/ 127)»
این معبودها که در اینجا آمده، همان معبودهای پرستیدنی فرعون و قوم اوست که برای آنها قربانی می کردند و مراسم دینی می گرفتند.
اما فرعون خودش هم «اله» بود. لکن «اله» به معنای مطاع و پیروی شونده. اگر چه این احتمال نیز می رود که فرعون ادعا «الوهیت» به معنای اول هم داشته است، یعنی خود را معبود پرستیدنی هم می دانسته، چنانکه از برخی ملتها نقل شده که آنها پادشاهان خود را از نسل «آلهه» خورشید یا غیر آن، می دانستند، و برای آنان برخی مراسم عبادی را برگزار می کردند.
اینها معنای «اله» در نزد عرب و غیرعرب از ملتهای منقرض و باقی است.

معنای اله در اصطلاح اسلامی
«اله» در مصطلح اسلامی حسنای خداوند و به معنای معبود و آفریننده مخلوقات می باشد. این واژه گاهی در قرآن کریم همراه با قرینه ای که دلالت بر معنای لغوی دارد، آمده است. مانند: «الذین یجعلون مع الله الها آخر؛ آنان که با الله معبود دیگری قرار می دهند» (حجر/ 96)
زیرا، دو کلمه «آخر» و «مع الله» در آیه کریمه، دلیل برآنند که مقصود از «اله» معنای لغوی آن، یعنی: مطاع و معبود است، یعنی همان که جز الله پیروی و پرستش می شود.
«اله» در آیات بسیاری از قرآن کریم، بدون قرینه و مطلق به معنای اصطلاحی اش آمده، و «الوهیت» را منحصر و ویژه خدای سبحان می کند، ما در بحث آینده مشروح آن را بیان می داریم.
جامع ترین سخن در معنای «اله» سخنی است که ابن منظور مولف کتاب لسان العرب، در ذیل ماده «اله» از قول ابی الهیثم آورده که گفته است: خدای عزوجل فرموده: خداوند هیچ فرزندی نگرفته، و هیچ الهی با او نیست، چه، اگر الهی جز او وجود داشت، هر الهی به مخلوق خود می پرداخت.
یعنی: هیچ کس نمی تواند «اله» باشد مگر آنگه معبود بوده، و بتواند برای عبادت کننده خود خالق و رازق و مسلط و مقتدر بر او باشد. و هر کس چنین نباشد «اله» نیست، بلکه او مخلوق است، اگر چه به ناحق عبادت شده باشد.