اثبات معاد از راه توحید

«و ما خلقنا السموات و الارض و ما بینهما لاعبین؛ و آسمان ها و زمین و آنچه را که میان آن دو است به بازى نیافریده ‏ایم.» (دخان/ 38) در واقع برهان بر وجود قیامت است، برهان بر قیامت و معاد از طریق توحید که این مطلب مکرر در آیات قرآن به عبارات مختلف آمده است. قرآن این طور می فرماید: ما عالم را به باطل نیافریده ایم، به حق آفریده ایم. ما در خلق آسمانها و زمین نخواسته ایم که لاعب باشیم، بازی کنیم، لعبی در کار نیست، عبثی در کار نیست. این چند تعبیر در قرآن آمده است. در خلقت، باطل در کار نیست، حق است، این آسمان و زمین به حق آفریده شده اند نه به باطل. ما که خلق کننده هستیم در خلق عالم لاعب یعنی بازی کننده نبوده ایم. «افحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم الینا لا ترجعون؛ (باز کلمه "عبث" آمده است) شما خیال کرده اید که مرجوع نمی شوید پس عبث آفریده شده اید؟» (مؤمنون/ 115) این چند کلمه همه در مورد قیامت آمده، یعنی قرآن این طور می گوید که اگر قیامتی نباشد معنایش این است که هستی بر باطل است، هستی بازیچه است، هستی بیهودگی است. اما در اینجا کلمه "لاعب" آمده است. (و ما خلقنا السموات و الارض و ما بینهما لاعبین)
اینجا باید مطلبی را توضیح بدهیم. به چه می گویند "بازی"؟ این کلمه "لعب" باید روشن بشود تا بعد مطلب آیه قرآن روشن بشود. بچه یا بزرگ که معمولا بازی بیشتر کار کودک است می آید مشغول بازی می شود. کاری را شروع می کند. مثلا می آید اتاقک می سازد، شتر یا اسب درست می کند. بازیش که تمام می شود خرابش می کند می رود. باز دفعه دیگر همان را درست می کند. شما اگر درست در کار این بچه دقت کنید که چه هدفی در این کارش نهفته است، هیچ هدفی، هیچ حکمتی در کار خود آن بچه پیدا نمی کنید، یعنی اثری واقعا بر آن مترتب باشد، هرگز اثری بر آن مترتب نیست. فرض کنید می روند فوتبال بازی می کنند. چندین بار توپ از این طرف می رود آن طرف و از آن طرف می رود این طرف، به این دروازه وارد می شود، به آن دروازه وارد می شود. شما از نظر نفس کار در نظر بگیرید، به روح آن بچه کار نداشته باشید، به خود کار توجه کنید. حالا این توپ به این دروازه برود یا به آن دروازه، چه اثری بر این کار مترتب است؟ هیچ. البته هر لعبی اگر دقت کنید لعب نسبی است یعنی از نظر آن کار بازیچه است، ولی این بچه چرا این کار را می کند؟ او در عالم خیال خودش به هدفی می رسد. فقط از نظر خیال این بچه (یا بزرگ) بازی نیست، یعنی از این راه قوه خیال او به هدف و مقصد خیالی خودش می رسد.
مثال دیگری عرض می کنم. فلاسفه بحثی دارند در باب لعب و لهو و این جور چیزها. اغلب ما عادت هایی داریم که نوعی عبث و لعب است. یک کسی عادتش این است که انگشتانش را می شکند، دیگری عادتش این است که با تسبیح بازی کند، یکی با انگشترش بازی می کند، یکی با محاسنش بازی می کند. اگر از کسی که این بازی را می کند بپرسید این کار را برای چه می کنی؟ می گوید هیچ چیز. راست است، خود این کار برای "هیچ چیز" صورت می گیرد یعنی در این کار "هیچ چیز" است. اما نیرویی در این هست که می خواهد خودش را به جایی برساند، یعنی قوه خیال و واهمه او با همین "هیچ چیز" تفننی می کند، ولی خود کار "هیچ چیز" است. حالا می آییم سراغ کار حکیمانه. کارهایی که ما انجام می دهیم که این ها را "حکیمانه" تلقی می کنیم بعد می بینید همین کارهای حکیمانه ما از یک نظر حکیمانه است و از یک نظر همه کارهای حکیمانه دنیا لعب است «انما الحیوة الدنیا لعب و لهو؛ زندگی دنیا جز بازیچه و بیهودگی نیست.» (محمد/ 36)
چطور؟ کار حکیمانه چگونه است؟ مثلا می آییم در زمینی خانه ای می سازیم دارای هال، مهمانخانه، آشپزخانه، حمام و... هر که از ما بپرسد این کار را برای چه می کنی، دیگر نمی گوییم هیچ چیز، می گوییم معلوم است، می خواهم زندگی کنم، انسان که می خواهد زندگی کند جا لازم دارد. چرا این طور می سازی؟ آدم مهمان برایش می آید، مهمانخانه می خواهد، حمام می خواهد،... این جا این کار شکل حکیمانه به خودش می گیرد، یعنی روی یک نقشه عقلانی و روی اثر و فایده ای که بر این کار برای آن شخص مترتب است صورت می گیرد. اینجا دیگر "خیال" این کار را نکرده، "عقل" این کار را کرده است و چون هدف درستی از این کار دارد، ما این کار را "حکیمانه" می گوییم. باز هم این کار حکیمانه نسبت به "کننده" حکیمانه است، از نظر کسی که این کار را می کند و از نظر انتساب این کار به شخصی که این کار را انجام می دهد حکیمانه است، ولی از نظر مجموع آجرها و سنگ ها و گچ ها و آهن هایی که در این خانه به کار رفته چطور؟ یعنی اگر ما خودمان را مجزا کنیم و توجهی به اینها بکنیم، برای اینها چه کار حکیمانه ای صورت گرفته؟ از نظر این آجرها که قبلا خاک بود و هنوز در کوره نرفته بود و به صورت آجر در نیامده بود و امروز به صورت آجر درآمده و جرم این دیوار را تشکیل می دهد چگونه است؟ یعنی اگر او به جای ما باشد و اگر او شاعر به ذات خودش باشد، برای او فرق نمی کند، باز برای او کاری است لعب، یعنی از نظر طبیعت و ذات آن اشیا لعب است. از نظر کننده، این کار حکیمانه است نه از نظر خود آن کار. به تعبیر دیگر، ما با این کار خودمان این در و دیوار را به کمال خودشان سوق نداده ایم، این ها را در خدمت منفعت خودمان قرار داده ایم. اگر کار ما کار درستی باشد، یعنی اگر ما در نظام عالم حق داشته باشیم که چنین حقی هم داریم که این اشیا را در خدمت خودمان قرار بدهیم از نظر خودمان به سوی کمالی حرکت کرده ایم و کار حکیمانه انجام داده ایم اما این اشیا را به سوی کمال خودشان سوق نداده ایم.
مثال دیگری ذکر می کنیم درست در جهت عکس این (مثال): پدر و مادری با یکدیگر زندگی می کنند، عمل زناشویی انجام می دهند و بچه ای پیدا می شود. اینجا قضیه برعکس است. از نظر این ها که یک لذت موقت و آنی نصیبشان شده چیز دیگری است. ولی نتیجه ای به دست آمده که این ها در واقع آن را انجام نمی دهند بلکه مسخرند برای انجام دادن آن، یعنی این کار مقدمه پیدایش یک موجود است، زمینه پیدایش یک موجود را فراهم می کند که وجودش از نقص شروع می شود و به کمال منتهی می گردد، یعنی از نظر آن بچه ای که به وجود می آید، این ها زمینه را فراهم کردند که موجودی از نقص به کمال برسد. این خیلی فرق دارد با ساختمانی که شخصی می سازد. یا یک نفر کشاورز که می آید بذری را در زمین می پاشد مقصد او مقصد خاصی است ولی بالاخره کار او در مسیر خلقت قرار می گیرد، یعنی او با کار خودش یک دانه گندم را تبدیل به یک بوته گندم می کند، یک شاخه را تبدیل به یک درخت می کند ولی اینجا 1 درصد آن به او مربوط است، 99 درصد آن به او مربوط نیست، به دستگاه خلقت مربوط است: «أفرأیتم ما تمنون* انتم تخلقونه أم نحن الخالقون؛ آیا آن نطفه که می ریزید ملاحظه کرده اید؟ آیا شما آن را خلق می کنید یا ما آفریننده ایم؟» (واقعه/ 58 -59) «أفرأیتم ما تحرثون* انتم تزرعونه أم نحن الزارعون؛ آیا در آنچه می کارید اندیشیده اید؟ آیا شما آن را می رویانید یا ما رویاننده ایم؟» (واقعه/ 63-64)
اگر اشیا را از آن جهت که با خدا نسبت دارند به خدا نسبت بدهیم، هیچ فعلی از افعال خدا شبیه ساختن خانه برای انسان نیست. اگر کمی شبیه باشد که شبیه بودن هم تعبیر درستی نیست شبیه عمل کشاورز است، یعنی خداوند هر چه را که خلق می کند خلق کردن او عبارت است از رساندن اشیا به کمال لایق خودشان. حال نهایت امر در خلقت چیست؟ آیا نهایت امر نیستی است؟ یعنی هستی برای نیستی است؟ پایان هستی نیستی مطلق است؟ یا پایان هستی، هستی است؟ پایان هستی رسیدن به حق مطلق و رفتن به سوی حق مطلق است؟ اگر کسی گمان کند که خدا این عالم را خلق کرده، بعد هم معدوم می کند، درست همان کار بچه می شود که اتاقک را درست می کند و بعد خراب می کند، دایما درست می کند و دایما معدوم می شود، چون در این شکل دیگر چیزی وجود ندارد، مگر این که فرض کنیم خدا العیاذ بالله مثل بچه ای است که می خواهد تفنن کند، او را یک موجود متفنن بدانیم که برای تفنن خودش کار بیهوده ای را انجام می دهد، موجود می کند معدوم می کند، یعنی اشیاء غایت ندارند، تمام و متمم ندارند، به سوی کمال خودشان نمی روند.
اما به دلیل اینکه خداوند متعال حکیم است و لاعب و بیهوده کار نیست باید بدانیم وجهه تمام این هستی ها یک هستی دایم لایزال لایزول است، یعنی عالم بقا. اگر عالم بقایی نبود و عالم فقط عالم فنا بود هستی لعب بود، ولی این عالم فنا جدا از عالم بقا نیست، رویه ای از عالم بقاست. همه چیز یک وجهه "بقایی" دارد حتی همین زمین و زمان ما. «یوم تبدل الارض غیر الارض و السموات و برزوا لله الواحد القهار؛ روزی که زمین به زمین دیگر و آسمان ها (به آسمان های دیگر) مبدل شود، و (مردم) در برابر خدای یگانه قهار ظاهر شوند.» (ابراهیم/ 48) هر چیزی یک وجهه زمانی دارد و یک وجهه دهری: «ما عندکم ینفد و ما عندالله باق؛ آنچه نزد شماست تمام شدنی است و آنچه نزد خداست ماندنی است.» (نحل/ 96) اشیا نسبت به شما فانی هستند و نسبت به خداوند باقی. این است که می گوید اگر بقایی نباشد و اگر ابدیتی نباشد و اگر معادی نباشد و اگر بازگشت به خدا نباشد (دیگر در بازگشت به خدا نیستی معنی ندارد، در بازگشت به هستی مطلق که نمی تواند نیستی وجود داشته باشد) و اگر هستی همین یک رویه نیستی را می داشت یک چیز لغو بیهوده ای بود، اما این چنین نیست. این است که استدلال می کند بر قیامت به دلیل اینکه ما که زمین و آسمان را باطل نیافریده ایم (باطل یعنی بی غایت و بی هدف)، ما که بازیگر نبودیم که مثل بچه ها بخواهیم بازی کنیم یک چیزی را خلق کنیم، ما که بیهوده کار نیستیم.
گفتیم اینجا از راه توحید استدلال بر معاد است، یعنی اگر کسی خدا را بشناسد به عنوان یک موجود کامل الذات، به عنوان یک موجود منزه از لعب و عبث و فعل باطل (خودش حق است، فعلش هم حق است) و به عنوان یک موجود حکیم، آن وقت می داند که قیامت و عالم بقا نمی تواند نباشد. این است که می فرماید: «و ما خلقنا السموات و الارض و ما بینهما لاعبین.»