مراحل سیر تحول جامعه در اندیشه مارکسیستی

از نظر مارکسیسم جامعه‏ ها چهار مرحله کلی را طی کرده تا به سوسیالیسم‏ رسیده یا خواهند رسید: دوره اشتراک اولیه، دوره بردگی، دوره‏ سرمایه ‏داری، دوره سوسیالیسم. احیانا به جای چهار دوره، پنج دوره یا شش دوره و یا هفت دوره ذکر می‏شود، یعنی هر یک از دوره‏های بردگی، سرمایه ‏داری، سوسیالیسم به دو دوره قابل تقسیم است. هر دوره تاریخی با دوره دیگر از نظر ماهیت و نوعیت مختلف است. همان طور که از نظر زیستی، جانوران از نوعی به نوعی دیگر متبدل می‏ شوند و تغییر ماهیت می ‏دهند، دورانهای تاریخی نیز همین طور است. از این رو هر دوران تاریخی قوانین ویژه‏ای دارد، هرگز قوانین دوران قبل از یک دوران یا قوانین دورانی بعد از آن دوران را نمی ‏توان به آن دوران تعمیم داد. همان طور که آب تا وقتی که آب است‏ تابع قوانین خاص مایعات است اما همینکه تبدیل به بخار شد دیگر تابع آن‏ قوانین نیست، بلکه تابع قوانین مخصوص گازهاست، جامعه نیز تا وقتی که‏ مثلا در مرحله فئودالیسم است با یک سلسله قوانین اداره می‏شود و همینکه‏ از آن مرحله گذشت و به مرحله کاپیتالیسم رسید، کوشش برای ابقای قوانین‏ دوره فئودالیسم بیهوده است.

از این رو جامعه نمی‏ تواند قوانین جاودانه و ابدی داشته باشد. بنابر ماتریالیسم تاریخی و "زیربنا" بودن اقتصاد، هرگونه قانون مدعی جاودانگی محکوم است. یکی از ناسازگاریهای مادیت‏ تاریخی با مذهب، خصوصا اسلام که به یک سلسله قوانین جاودانه قائل است‏ در همین جاست.
در کتاب تجدیدنظر طلبی از مارکس تا مائو، از ملحقات چاپ دوم‏ سرمایه چنین نقل می‏ کند: "هر دوران تاریخی، قانونهای ویژه‏ ای دارد، همینکه زندگی از یک‏ مرحله به مرحله دیگر عبور می‏ کند، با قانون های دیگری اداره خواهد شد. زندگی اقتصادی در نمو تاریخی خویش همان پدیده‏ای را ارائه می‏دهد که ما در شاخه‏های دیگر زیست‏شناسی با آن روبرو هستیم، ارگانیسم های اجتماعی به‏ همان اندازه از هم متمایزند که ارگانیسم های جانوری و گیاهی از هم متمایز می‏ باشند".