مفسران ایرانی در فرهنگ اسلامی

برای اینکه نمونه ای از خدمات ایرانیان در تفسیر ارائه داده شود کافی است که نظری به تفاسیر برجسته و مفسران مشهور و معروف میان مسلمین بیندازیم. خواهیم دید اکثر این مفسران ایرانی بوده اند. ما این افراد را از میان کسانی انتخاب می کنیم که یا چون از مفسران اولیه اند، اسمشان و رأی و نظرشان زیاد در تفاسیر ذکر می شود و یا تفسیری برجسته و قابل توجه از آنها به یادگار مانده است.
دسته اول یعنی مفسران اولیه که آرائشان در کتب تفسیر زیاد نقل می شود، بعضی صحابی و بعضی تابعی و بعضی از شاگردان و یا شاگردان شاگردان تابعین بوده اند از قبیل ابن عباس، ابن مسعود، ابن ابی کعب، سدی، مجاهد، قتاده، مقاتل، کلبی، سبیعی، اعمش، ثوری، زهری، عطاء، عکرمه، فراء و غیر اینها.
بعضی از اینها شیعه اند و بعضی غیر شیعه و همچنین بعضی ایرانی اند و بعضی غیر ایرانی. بدیهی است که در این طبقه غلبه با غیر ایرانیان است. تنها چند نفر از اینها یعنی مقاتل و اعمش و فراء ایرانیند و باقی غیر ایرانی.
مقاتل بن سلیمان از اهل خراسان و یا از اهل ری است. در قرن دوم می زیسته و در سال 150 درگذشته است. مقاتل از اهل تسنن به شمار می رود. شافعی درباره اش تعبیری مبالغه آمیز دارد، می گوید: مردم در تفسیر، عیال مقاتل می باشند.
سلیمان بن مهران اعمش، به نقل ریحانة الادب (جلد اول، چاپ سوم، صفحه 154) اصلا اهل دماوند است و در کوفه متولد شده و در همانجا سکنی گزیده است. سلیمان شیعه است، و علمای اهل تسنن نیز او را ستوده اند. اعمش به لطیفه گویی معروف است. داستانهایی از لطائف او نقل می شود، اعمش در حدود سال 150 هجری در گذشته است.
فراء، یحیی بن زیاد اقطع، از معاریف لغویین و نحویین است. نامش در کتب ادب عربی زیاد برده می شود. فراء شاگرد کسائی و مربی فرزندان مأمون بوده است. صاحب ریاض العلماء و همچنین صاحب تأسیس الشیعة به تشیع وی تصریح کرده اند. فراء ایرانی است، پدرش زیاد اقطع در واقعه معروف فخ، همراه شهید فخ حسین بن علی بن حسن بود. دستش را به مجازات بریدند و از این رو به "اقطع" معروف شد. فراء در سال 207 یا 208 هجری درگذشت.
از این طبقه که بگذریم می رسیم به طبقه ای که در تفسیر کتاب تألیف کرده اند. همچنانکه قبلا اشاره شد، کتب تفسیری که در شیعه و سنی نوشته شده است از حد احصاء خارج است، تنها به ذکر معروفترین تفاسیری که هم اکنون در میانه شیعه و سنی رایج است اکتفاء می نمائیم.

تقسیم بندی مفسرین شیعه:
مفسرین شیعه تقسیم می شوند به مفسرین عصر ائمه و مفسرین عصر غیبت. بسیاری از اصحاب ائمه که بعضی از آنها ایرانی هستند تفسیر نوشته اند. از قبیل ابوحمزه ثمالی، ابوبصیر اسدی، یونس بن عبدالرحمن، حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار اهوازی، محمدبن خالد برقی قمی، فضل بن شاذان نیشابوری. مفسرین عصر غیبت فراوانند.