طبقه اول و دوم متکلمین عامه ایرانی الاصل

بسیاری از متکلمان اهل تسنن و شاید بیشترشان ایرانی اند، قدیمیترین متکلم آنها حسن بصری و سپس شاگردش واصل بن عطاء غزال است که هر دو از موالی میباشند. حسن بصری در نیمه دوم قرن اول و نیمه اول قرن دوم میزیسته است. وفاتش در سال 110 واقع شده است (ریحانة الادب، ج 1 صفحه 269) و واصل که شاگرد او است و از او انشعاب کرد و مستقل شد و راه جداگانه ای گرفت و از آنجا مکتب معتزله پایه گذاری شد، در سال 181 درگذشته است (ابن خلکان، ج 5 صفحه 60 در الفهرست می گوید وی در سال 131 درگذشته و ظاهرا این صحیح است).
ابوالهذیل علاف، این مرد نیز از موالی است. او را پایه گذار کلام عقلی میشمارند، فوق العاده زبردست بوده و با کتب فلسفی آشنائی داشته است. نویسنده ای مجوسی بنام میلاس داشت. این نویسنده روزی عده ای از مجوسیان را با ابوالهذیل در یک مجلس جمع کرد و درباره توحید و ثنویت بحث کردند. ابوالهذیل آنها را محکوم کرد و میلاس مسلمان شد. شبلی نعمان (تاریخ علم کلام، ترجمه فخر داعی صفحه 29) و دیگران نوشته اند که چندین هزار نفر ایرانی مجوسی بدست ابوالهذیل مسلمان شدند. از مناظره با ابوالهذیل همه اجتناب میکردند، زیرا فوق العاده قوی بود، مناظره معروفی دارد با صالح بن عبدالقدوس، شکاک و زندیق (به اصطلاح آن عصر) معروف، که ابن الندیم آنرا نقل کرده است (الفهرست صفحه 252). ابوالهذیل از تنها کسی که بیم داشت و از مناظره با او متوحش بود هشام بن الحکم، متکلم معروف شیعی عرب، از اصحاب امام صادق (ع) بود (تاریخ علم کلام شبلی نعمان، صفحه 31).
ابراهیم بن سیار معروف به نظام متوفا در 221 این مرد مطابق آنچه ابن خلکان در جلد سوم کتاب خود ذیل احوال محمدبن عبدالکریم شهرستانی گفته است بلخی بوده است. نظریات نظام در کلام و احیانا در فلسفه معروف است نظام شاگرد هشام بن الحکم بوده است.
عمروبن عبیدبن باب. پدرش از اسیران کابل است و در پلیس بصره خدمت میکرده است. عمروبن عبید در سال 80 متولد شده و پیش از سال 150 درگذشته است.
برخی از متکلمین برجسته ایرانی اهل تسنن از قرن دوم تا ششم هجری:
ابوالحسین احمدبن یحیی بن اسحاق راوندی کاشانی و ابن المنجم ندیم الموفق و المکتفی بالله که خود از نواده های یزدجرد ساسانی بوده است، و ابوالقاسم کعبی بلخی، و ابوعلی جبائی خوزستانی، و پسرش ابوهاشم جبائی در قرن سوم.
ابومنصور ماتریدی سمرقندی و ابن فورک اصفهانی نیشابوری و ابواسحاق اسفرائنی در قرن چهارم.
ابواسحاق شیرازی و امام الحرمین جوینی و امام محمد غزالی در قرن پنجم.
فخرالدین رازی و ابوالفضل بن العراقی و محمد شهرستانی در قرن ششم و غیر اینها.