سرآغاز ترجمه کتب فلسفی در اسلام

فلسفه به مفهوم متعارف، اولین بار از ترجمه کتب دیگران یعنی یونانیان و احیانا هندیان آغاز گشت، و این کار در قرن دوم هجری شروع شد راجع به اینکه ترجمه و نقل علوم بیگانه اعم از طب و ریاضی و فلسفه و غیره از کی آغاز شد؟ سخنان زیادی هست. برخی مدعی هستند که اولین بار این کار به وسیله خالدبن یزیدبن معاویه در قرن اول شروع شد. گویند خالد اول کسی بود که عده ای از علماء اسکندریه را که زبان یونانی می دانستند استخدام کرد و آنها برخی از کتب طبیعی مربوط به فن کیمیا را از یونانی و قبطی به عربی برگرداندند. (الفهرست، صفحه 352)
ترجمه کتب فلسفه قطعا در زمان بنی عباس شروع شده است، مانند ترجمه بسیاری از علوم و فنون دیگر و بسیاری از آداب و اخلاق. از ایران هیچ کتاب فلسفی ترجمه نشده است، کتبی که از ایران ترجمه شده است ادبی، تاریخی، نجومی و احیانا طبیعی بوده است. ابن ندیم در الفهرست در جاهای متعدد کتابهای مختلف ایرانی را که به عربی برگردانده شده است نام می برد، هیچکدام از آنها فلسفی نبوده است. تنها کتاب از نوع کتب فلسفی که از زبان پهلوی برگردانده شده است قسمتی از منطق ارسطو بوده که قبلا به زبان پهلوی برگردانده شده بوده است و در دوره اسلام به وسیله عبدالله بن مقفع و یا وسیله پسرش محمد بن عبدالله بن مقفع از پهلوی به عربی برگردانده شد.

خدمات ایرانیان در نهضت ترجمه
ایرانیان در قدیم چیزی از منطق و طب به زبان فارسی ترجمه کرده بودند و عبدالله بن مقفع و غیر او همانها را به عربی برگردانیدند. (الفهرست، صفحه 351) ظاهرا همچنانکه هیچ کتاب فلسفی از ایران ترجمه نشده است هیچکدام از مترجمین منطق و فلسفه از سریانی و یونانی نیز ایرانی نبوده اند. ولی نظر به اینکه ترجمه کتب یکی از مظاهر خدمات ایرانیان به تمدن اسلامی است نام مترجمینی که از فارسی به عربی ترجمه کرده اند مطابق آنچه ابن الندیم در الفهرست نقل کرده است ذکر می کنیم هر چند باز همه مترجمین از فارسی به عربی نیز ایرانی نبوده اند.
کسانی که ابن الندیم آنها را ذکر کرده است افراد ذیل اند: عبدالله بن مقفع مترجم منطق ارسطو و خداینامه که ریشه و منبع اصلی شاهنامه است و مترجم کلیله و دمنه که از کتب هند است و در زمان انوشیروان به پهلوی برگردانده شده بود و ابن مقفع آن را به عربی بسیار فصیح برگرداند. (الفهرست صفحه 178 - 396 - 356) ابوسهل فضل بن نوبخت متصدی بیت الحکمه در زمان هارون و مأمون (همان مأخذ) حسن بن موسی نوبختی، احمد بن یحیی بلاذری مورخ معروف و صاحب کتاب فتوح البلدان، موسی بن خالد، یوسف بن خالد (این دو نفر مستخدم داود بن عبدالله بن حمیدبن قحطبه بوده اند) علی بن زیاد تمیمی، حسن بن سهل، احمدبن یحیی جابر، جبلة بن سالم کاتب هشام ابن عبدالملک، اسحق بن یزید ناقل اختیار نامه، محمد بن جهم برمکی، هشام بن القاسم، موسی بن عیسی الکردی، زادویة بن شاهویه اصفهانی، محمدبن بهرام بن مطیار اصفهانی، بهرام بن مردانشاه، عمروبن الفرخان (همان مأخذ) سلم متصدی بیت الحکمة (الفهرست صفحه 180 ابن الندیم از این شخص به عنوان صاحب بیت الحکمة یاد می کند) صالح بن عبدالرحمان نویسنده حجاج و ناقل دفاتر دولتی از عربی به فارسی (الفهرست صفحه 352) عبدالله بن علی ناقل برخی کتب هندی (که قبلا به فارسی ترجمه شده بود)، از فارسی به عربی. (الفهرست صفحه 435)

برخی از خصوصیات دوران ترجمه در تمدن اسلامی
از نیمه اول قرن سوم که تاریخ فلاسفه دوره اسلامی آغاز می شود، تا پایان قرن چهارم دوره ترجمه است. در این دوره بسیاری از فیلسوفان، مترجم بوده اند و بسیاری از مترجمان، خود فیلسوف بوده اند. البته مترجمانی هم بوده اند که فیلسوف نبوده اند و یا فیلسوفانی که مترجم نبوده اند.
دوره ترجمه از دوره تألیف و تحقیق مجزا نیست، چنان نیست آنچنانکه بعضی گمان کرده اند در دوره اسلامی یک قرن یا دو قرن منحصرا به ترجمه مشغول بوده اند بعدها افراد صاحب نظر که آنها را فیلسوف می نامیم ظهور کرده باشند. بلکه همزمان با ترجمه های اولیه، صاحب نظری کم نظیر به نام یعقوب بن اسحاق کندی پیدا شد، فیلسوفانی تربیت کرد و این رشته ادامه یافت.
الکندی همزمان است با مترجمانی از قبیل حنین بن اسحاق عبادی و عبدالمسیح حمصی و تقدم زمانی دارد بر بسیاری از مترجمین از قبیل ثابت بن قره و غیره.
مترجمین، غالبا یهودی یا مسیحی یا صابئی بوده اند، کمتر مترجم مسلمان در میان آنها می یابیم همچنانکه مترجم زردشتی پیدا نمی شود. از میان مترجمان تنها عبدالله بن مقفع است که احتمالا می توان گفت زردشتی بوده است، ولی او هم زردشتی نبوده، مانوی بوده و به علاوه بعد مسلمان شد. ولی فیلسوفان و صاحب نظران این دوره که از خود اندیشه ای داشته اند همه مسلمانند ما حتی یک فیلسوف صاحب نظر غیر مسلمان پیدا نمی کنیم. و این خود از نظر تحلیل علمی و جامعه شناسی قابل مطالعه است.