انواع روابط اقتصادی و تأثیر آنها بر همدیگر

روابط اقتصادی دو نوع است: روابط تکوینی و طبیعی، و روابط اعتباری و قانونی و به عبارت دیگر دو نوع اقتصاد داریم: اقتصاد طبیعی و اقتصاد برنامه ای. روابط طبیعی عبارت است از یک سلسله روابط علی و معلولی که خواه ناخواه در امور اقتصادی پیش می آید، مثل روابط مربوط به عرضه و تقاضا و بهاء در اقتصاد آزاد و مبادله ای: تورم پول، افزایش و کاهش قیمت ها، بیکاری، بحران اقتصادی، سود، ضرر، مزد، مالیات، و امثال اینها، اما روابط اعتباری و قراردادی عبارت است از قوانین مربوط به حقوق و مالکیت های شخصی یا اشتراکی.

تأثیر روابط طبیعی و روابط قراردادی در یکدیگر:
از جمله مسائل قابل توجه، تأثیر روابط طبیعی و قراردادی در یکدیگر است. روابط طبیعی با کار و صنعت و تکامل ابزار تولید و رقابت ها و تمرکزها مرتبط است، و به عقیده مارکسیست ها، تکامل ابزار تولید، خواه ناخواه سبب می شود که قوانین اقتصادی تغییر یابد. به عبارت خود آنها "تکامل ابزار تولید، سبب تغییر در روابط حقوقی افراد می گردد"، یعنی آنها روابط قراردادی را صد در صد تابع ابزار تولید که حاکم بر روابط طبیعی اقتصادی می باشد می دانند، یعنی می گویند تکامل ابزار تولید سبب می شود که روابط طبیعی اقتصادی تغییر یابد و این تغییر، خواه ناخواه سبب تغییر قهری و قطعی در قوانین و مقررات اقتصادی می شود، اصولا هر قانون اقتصادی ناشی و حاکی از یک مرحله خاص از مراحل تکامل ابزار تولید است و بس. شاید از نظر مارکسیست ها تأثیر روابط اعتباری در روابط طبیعی اقتصاد مفهومی نداشته باشد، و از نظر بعضی دیگر، بر عکس، تأثیر روابط طبیعی در روابط اعتباری، مفهوم درستی نداشته باشد. اما هیچیک درست نیست، هم مقررات اجتماعی خاص، جریانات طبیعی اقتصادی خاصی را به دنبال خود می آورد، و هم روابط و آثار طبیعی، خواه ناخواه یک سلسله مقررات جدیدی را ایجاب می کند. ولی مطلب اساسی این است که آیا مقررات اقتصادی، یعنی روابط اعتباری اقتصاد، مبنائی جز وسائل تولید ندارد؟ یا آن که این مقررات که یک سلسله مقررات اجتماعی به معنی اخص است، ناشی از یک سلسله حقوق طبیعی است مستقل از ابزار تولید؟ اختلاف نظر اساسی ما با مارکسیست ها در این قسمت است.

تأثیر مبادله بر پیدایش مالکیت:
یکی از مسائل مربوط به اقتصاد، مبادله است. مبادله، فرع بر مالکیت فردی است در مالکیت اشتراکی هم مبادله هست اما میان اجتماعها نه میان افراد. اقتصاد مبادله ای، یعنی اقتصاد مبنی بر مالکیت فردی. مبادله گاهی به صورت مبادله کالا به کالا است که در اجتماعات اولیه وجود داشته، و گاهی با میانجی گری پول است که مسلما در اثر رشد و توسعه اقتصاد چاره ای نبوده از این که واسطه ای برای مبادلات پیدا شود. مسلما تا وقتی که زندگی اجتماعی بشر در حدود زندگی خانوادگی بوده، نه بیشتر، مبادله وجود نداشته است. زندگی خانوادگی تبدیل شده به زندگی قبیله ای. آیا در زندگی قبیله ای نیز مالکیت فردی و مبادله وجود نداشته است آن طور که سوسیالیست ها مدعی هستند؟ و یا بشر به صرف این که پا از زندگی خانوادگی به زندگی اجتماعی گذاشت، پای مالکیت فردی و مبادله به میان آمد؟