عقل در انسان کامل عرفا و انسان کامل اسلام

~انسان کامل~ مکتب ~عرفان~، حتی انسان کامل عرفان اسلامی که با عرفانهای دیگر خیلی متفاوت است و زمینه های اسلامی در آن خیلی زیاد است و «انسان کامل» بسیاری از عرفا را می شود گفت که خیلی خیلی به انسان کامل اسلام نزدیک است در عین حال به نظر ما قابل نقد است. من اعتراف دارم که مکتب عرفان از تمام مکتبهای قدیم و جدید، در باب انسان کامل غنی تر است، نه قدیمیها توانسته اند به پایه اینها برسند و نه امروزیها، ولی یکی از نقد ها این است که عرفا بیش از اندازه ~عقل=جایگاه عقل از نظر اسلام=8948~ را تحقیر کرده اند و گاهی نه خیلی تا حد بی اعتبار بودن عقل هم جلو رفته اند. در اینکه مقام ~عشق=عشق چیست؟=7029~ را از عقل بالاتر برده اند، شکی نیست. به قول ~حافظ=حافظ شیرازی=7855~: «جناب عشق را درگه بسی بالاتر از عقل است»، ولی در مرحله تحقیر عقل گاهی تا حد افراط هم جلو رفته اند، یعنی اساسا تفکر و تعقل و منطق و استدلال و برهان را سخت بی اعتبار معرفی کرده اند، تا آنجا که آن را «حجاب اکبر» هم نامیده اند و گاهی در حیرت فرو رفته اند، اگر دیده اند حکیمی به جائی رسیده است.

در این زمینه داستان معروفی است که در کتابها نوشته اند. ~بوعلی سینا=ابن سینا=5266~، این حکیم بسیار بزرگ مشائی و عقلی و خشک، با یک عارف بسیار مهم و بزرگ، یعنی ~ابوسعید ابوالخیر=ابوسعید ابوالخیر=9319~ معاصر بوده است. بوعلی در همان مولدش یعنی (نواحی) ~ماوراءالنهر~ و ~بلخ=بلخ=8360~ و ~بخارا=بخارا=7724~ بود ولی بعد، از ترس سلطان محمود مجبور شد فرار کند، چون می خواست او را به درگاه خود ببرد و بوعلی نمی خواست برود. بوعلی به ~نیشابور=نیشابور=7793~ آمد و در آنجا با ابوسعید ابوالخیر ملاقات کرد. نوشته اند این دو، سه شبانه روز با یکدیگر خلوت کردند و حرفهایشان را با یکدیگر می زدند و جز برای نماز جماعت بیرون نمی آمدند. بعد که از هم جدا شدند، از بوعلی پرسیدند: بوسعید را چگونه دیدی؟ گفت: آنچه ما می دانیم او می بیند. از بوسعید پرسیدند: بوعلی را چگونه دیدی؟ گفت: هرجا که ما رفتیم، این کور با عصای خودش دنبال ما آمد.

عرفا بیش از اندازه عقل را تحقیر کرده اند. حرف من این است: ما اگر منطق قرآن را در یک طرف و منطق عرفان را در باب عقل در طرف دیگر بگذاریم، اینها با یکدیگر خوب نمی خوانند. قرآن خیلی بیشتر از عرفان برای عقل، احترام و ارزش قائل است و روی عقل و تفکر و حتی استدلالهای خالص عقلی تکیه کرده است. تمام عرفا اعم از شیعه و سنی سلسله خود را منتهی به علی (ع) می کنند. حتی در میان متعصب ترین سنیها، آخر سلسله عرفان منتهی به علی (ع) می شود. می گویند در این شصت هفتاد سلسله ای که دارند، فقط یک سلسله هستند که خود را منتهی به ~ابوبکر=ابوبکر=5471~ می کنند، بقیه، همه خود را به علی (ع) منتهی می کنند. علی (ع) که عرفا او را قطب العارفین می دانند در ~نهج البلاغه=نهج البلاغه=9355~ آن مخ عرفان که به قول ابن ابی الحدید گاهی آنچه را که (عرفا) در همه کتابها گفته اند، در چهار سطر بیان کرده است یک جا آنچنان ~فیلسوف~ می شود و استدلالات عقلی فیلسوفانه می کند که هیچ فیلسوفی به گردش هم نمی رسد، یعنی علی (ع) هرگز عقل را تحقیر نمی کند. بنابراین، انسان کامل اسلام با انسان کامل عرفان در این جهت فرق می کند. عقل در انسان کامل اسلام رشد و نمو کرده و در کمال احترام است، در صورتی که در انسان کامل عرفان، عقل همانطور که گفتیم تحقیر می شود.

در مکتب عرفان یک چیزهایی تحقیر شده است که اسلام با آن تحقیرها موافق نیست و به همین دلیل، انسان کامل عرفان، انسان نیمه کامل است. در عرفان، خیلی علم و عقل تحقیر شده است. در حالی که اسلام، در عین اینکه دل را قبول دارد، عقل را هم تحقیر نمی کند، در عین اینکه دل را قبول دارد، عشق و سیر و سلوک را قبول دارد، هرگز حاضر نیست عقل و فکر و استدلال و منطق را تحقیر کند. برای عقل و فکر و استدلال و تعقل، نهایت احترام را قائل است. این است که در دوره های اسلامی و بالخصوص در دوره های متأخر گروهی پیدا شدند که برای دل و عقل، هر دو (اهمیت قائل شدند).
~شیخ شهاب الدین سهروردی=شیخ شهاب الدین سهروردی=3877~، ~شیخ اشراق=شیخ اشراق=3728~ تقریبا راهش همین است و ~صدرالمتالهین شیرازی=ملاصدرا=3914~ از او بیشتر می خواهد راه عقل و راه دل، هر دو را به پیروی از قرآن محترم بشمارد، نمی خواهد مثل بوعلی مثلا راه دل را تحقیر کند و نمی خواهد مانند بعضی از عرفا و متصوفه راه عقل را تحقیر کند، می خواهد هر دو راه را محترم بشمارد. پس آن جنبه هائی که علم و عقل در عرفان یا لااقل در سخنان بعضی از عرفا تحقیر می شود، مورد تأیید اسلام نیست. انسان کامل قرآن، انسانی است که کمال عقلی هم پیدا کرده است، کمال عقلی هم جزء (کمالاتش) است.