تکبر انسان و شیطان عامل دوری آنها از بهشت

استکبار سبب انحراف انسان
انسان را خداوند با اراده و اختیار آفرید، و لازمه این اختیار بدین صورت و کیفیت که بتواند انتخاب کارهای خوب و یا کارهای بد را کند، تسلط شیطان و اغوای او به وسیله دعوت و ترغیب به زشتی هاست، تا آنکه انسان مجاهد و استوار شناخته شود و به مقام کمال و فعلیت برسد و انسان هوس باز و هوسران نیز شناخته شود؛ «و لیهلک من هلک عن بینة و یحیی' من حی عن بینة؛ تا هر که گمراه می شود از روی حجت گمراه شود و هر که هدایت می شود، از روی حجت هدایت شود.» (قسمتی از آیه 42 سوره انفال) وگرنه خوب و بد و نیکی و زشتی از هم جدا نبودند و همه می خواستند خود را جا زنند و در مقام و شکل اولیای خدا بر مسند قرب قرار گیرند.
باری، آنچه موجب انحراف انسان از سبب تکوین و جاده مستقیم شد، همین استکبار و خود پسندی بود که او را بر خلاف اصالت واقع در نظر خودش بلند و بالا جلوه می داد و این باید بسوزد و نابود شود و در جهنم گداخته گردد، زیرا که جز حق و آثار حق و صفات حق، چه کسی در توان دارد که مستقلا از خود چیزی را بداند. در این خصوص قرآن کریم در آیه 76 سوره غافر می فرماید که: «فبئس مثوی المتکبرین»؛ «پس بد است جایگاه متکبران» و جهنم جایگاه متکبران است.
استکبار شیطان سبب خروج از بهشت
شیطان امر خدا را در سجده و فروتنی نسبت به آدم اطاعت نکرد و استکبار ورزید. همه فرشتگان اطاعت کردند مگر ابلیس که ابا و امتناع نمود و از سجده کردن خودداری کرد و از کافران شد:
«إلا´ إبلیس أبی ' واستکبر و کان من الکـ'فرین؛ جز ابلیس که ابا کرد و برتری جست و از کافران گردید.» (آیه 34 سوره بقره)
«إلا´ إبلیس استکبر و کان من الکـ'فرین؛ مگر ابلیس که بزرگی فروخت و از کافران شد.» (آیه 74 سوره ص)
«أستکبرت أم کنت من العالین؛ آیا دچار خود بزرگ بینی شدی یا اصلا از برتری طلبان بودی؟» (آیه 75 سوره ص)
ابلیس دعوی انانیت کرد و در مقابل حضرت حق، وجود و هستی را به خود نسبت داد و گفت: أنا خیر منه؛ من از آدم بهترم، چون مرا از آتش آفریدی و او را از گل! (قسمتی از آیه 12 سوره اعراف) و چون آتش رو به بالا می رود و استکبار دارد، لذا خود را بر آب و خاک که گل را می سازند مقدم و برتر می بیند. همین استکبار بود که خطاب «اهبط» را به شیطان رسانید: «قال فاهبط منها فما یکون لک أن تتکبر فیها فاخرج إنک من الصـ'غرین»؛ «خداوند به ابلیس گفت: پایین برو از این بهشت، تو چنین توان و موقعیتی نداری که در بهشت خود را بزرگ ببینی و بزرگ بدانی و بزرگی کنی. پس خارج شو که حقا تو از پست شدگان می باشی.» (قسمتی از آیه 13 سوره اعراف) استکبار ـ یعنی خود را بزرگ دیدن ـ موجب هبوط و نزول شیطان از بهشت شد و او را ملعون و جهنمی نمود و مطرود و منفور شد. چرا که در قبال حق، خود را ذی اثر دانست و این خیالی است عظیم و گناهی است نابخشودنی.
جهنم جایگاه متکبران
بر اثر همین کبر و تکبر و استکبار است که بشر هم پیوسته خود را از بهشت دور می کند و به جهنم و عالم بعد نزدیک می سازد. و همواره این استکبار او را به باطل گرایش می دهد و به موهومات و تخیلات و امور اعتباریه دلبند می کند و از حقایق دور و مهجور و چنان در عالم خیالات و موهومات فرو می رود و زیست می کند که گویا در عالم خارج و هستی مطلق و ذات حضرت حی قیوم ذو الجلال و الاکرام، غیر از وجود تخیلی خود چیزی نمی پندارد، و انکار حق را بالمرة می نماید؛ رسولان خدا را کوچک می شمارد، و سخن حق را قبول نمی کند و زیر بار حق نمیرود.
«أفکلما جآءکم رسول بما لا تهوی' أنفسکم استکبرتم ففریقا کذبتم و فریقا تقتلون»؛ (خداوند در مقام مؤاخذه در خطاب با یهودان که سر از فرمان پیامبران می پیچیدند می فرماید:) «آیا هر وقت که رسولی چیزی برای شما آورد که نفوس شما بدان میل نداشت و آن را نمی پسندیدید، استکبار و بلند منشی می نمودید؟ پس جماعتی از آن رسولان را تکذیب نموده و به دروغ نسبت می دادید و جماعتی از آنان را می کشتید!» (آیه 87 سوره بقره)
«و أما الذین کفروا أفلم تکن ءایـ'تی تتلی' علیکم فاستکبرتم و کنتم قوما مجرمین»؛ «و اما کافران (در روز قیامت به آنان چنین خطاب می شود:) آیا این طور نبود که آیات ما چون بر شما خوانده می شد، شما استکبار می نمودید و شما از طایفه مجرمان بودید؟!» (آیه 31 سوره جاثیه)
«و الذین کذبوا بـایـ'تنا واستکبروا عنهآ أولـ'ئک أصحـ'ب النار هم فیها خـ'لدون»؛ «آن کسانی که آیات ما را تکذیب نموده و به دروغ نسبت دادند و خود را از پذیرش آنها بالا و بلندتر دانستند و ترفع و تکبر به خرج دادند؛ آنانند اهل آتش که در آن مخلد می مانند.» (آیه 36 سوره اعراف)