روایات وارده در مسئله جبر و اختیار

کلینی (ره) روایت می کند از حضرت صادق (ع): «حضرت گفتند که رسول الله فرمودند کسی که بپندارد خداوند امر به بدی و فحشاء میکند، بر خدا دروغ بسته است. و کسی که بپندارد که خیر و شر بدون اراده و مشیت خدا صورت می گیرد، خدا را از قدرت و سلطان خود خارج کرده است. و کسی که بپندارد گناهان بدون قوت خداست، بر خدا دروغ بسته است. و کسی که بر خداوند دروغ ببندد خدا او را در آتش داخل می کند» و همچنین از علی بن إبراهیم از پدرش از إسماعیل بن مرار از یونس بن عبدالرحمن آورده: «یونس گوید: حضرت امام رضا (ع) به من گفتند: ای یونس! تو به گفتار قدریه سخن مگو! زیرا که قدریه، گفتارشان سخن اهل بهشت نیست، و سخن اهل جهنم هم نیست، و سخن شیطان هم نیست. چونکه اهل بهشت می گویند: حمد اختصاص به خدا دارد، آنکه ما را بدینجا رهبری کرد، و اگر خدا ما را رهبری نمی کرد ما چنین نبودیم که بدینجا رهبری شویم و اهل جهنم می گویند: بار پروردگارا! شقاوت ما بر ما غلبه کرد، و ما در دنیا از گروه گمراهان بوده ایم و ابلیس می گوید: بار پروردگار من! به جهت اینکه تو مرا إغوا نمودی (من چنین می کنم...). یونس گوید: من گفتم: سوگند به خدا که من گفتار آنان را نمی گویم، بلکه می گویم: چیزی نیست مگر به آنچه خدا بخواهد، و اراده کند، و مقدر کند، و قضایش جاری شود. حضرت فرمود: ای یونس! همین سخن تو درست نیست. چیزی نیست مگر آنچه خدا بخواهد، و اراده کند، و مقدر نماید، و قضایش جاری شود».
و همچنین از محمدبن یحیی از احمدبن محمدبن حسن زعلان از أبوطالب قمی از مردی، از حضرت صادق (ع) آورده است که: «می گوید: به حضرت عرض کردم: آیا خداوند مردم را بر گناهانی که انجام می دهند، إجبار می نماید؟! حضرت فرمود: نه. عرض کردم: آیا امور را به خود آنها می سپارد؟! حضرت فرمود: نه. عرض کردم: پس چه می کند؟! حضرت فرمود: بین اجبار و سپردن امر، لطف و نفوذ دقیقی است از خداوند (که در أفعال بنده، به نحو استیلاء و نفوذ مالک در ملک حقیقی اثری می گذارد)».
و همچنین از حسین بن محمد از علی بن محمد از حسن بن علی وشاء، از حضرت رضا (ع) آورده است که: «می گوید: از آنحضرت سؤال کردم و گفتم: آیا خداوند امور را به بندگانش واگذار کرده است؟! حضرت فرمود: خداوند عزیزتر است از واگذاری. عرض کردم: پس آیا خداوند، آنان را بر گناهان مجبور کرده است؟! حضرت فرمود: خداوند عادل تر و استوارتر است از إجبار به گناهان. و سپس حضرت فرمود: خداوند می فرماید: ای فرزند آدم! من در خوبی هائی که انجام می دهی از تو به آنها سزاوارترم، و تو در بدی هائی که می کنی از من به آنها سزاوارتری؛ گناهان را بجای می آوری در اثر قوت من که آن را در تو قرار دادم!» و همچنین از علی بن إبراهیم از محمدبن عیسی از یونس بن عبدالرحمن از جماعت بسیاری از راویان، از حضرت باقر (ع) و حضرت صادق (ع) آورده است که: «آن دو امام فرموده اند: خداوند رحیم تر و مهربان تر است به بندگانش از اینکه آنها را بر گناهان اجبار کند، و سپس آنان را بر آن گناهان عذاب کند. و عزیزتر و استوارتر است از اینکه چیزی را بخواهد و آن چیز واقع نشود. از آن دو امام پرسیدند: آیا بین جبر و تفویض فاصله ای است، و منزل سومی است؟! فرمودند: آری، منزله و محلی است که از بین زمین تا آسمان وسیع تر است».
این چند روایتی که در اینجا به عنوان نمونه ذکر کردیم، اصول مطالب بحث جبر و تفویض را دربر دارند. و در روایت کلینی از حضرت صادق (ع) به لفظ: «لا جبر و لا تفویض ولکن أمر بین أمرین» آورده است. و در تحف العقول نامه ای بسیار مفصل از امام هادی (ع) در رد جبر و تفویض و اثبات عدل و منزله بین منزلتین که برای جماعتی از اهل اهواز در پاسخ نامه آنان نوشته اند، ذکر می کند که حاوی مطالب بسیار نفیس و استشهاداتی از بیان حضرت صادق (ع) می باشد.