پیروی از هوای نفس

یکی از عوامل مؤثر در ایجاد خطا که قرآن از آن یاد می کند، پیروی از هوای نفس و تمایلات نفسانی و داشتن غرض و مرض است و به قول مولوی:
چون غرض آمد هنر پوشیده شد *** صد حجاب از دل به سوی دیده شد
در هر مسأله ای تا انسان خود را از شر اغراض، بیطرف نکند نمی تواند صحیح فکر کند یعنی عقل در محیطی می تواند درست عمل بکند که هوای نفس در کار نباشد. داستان معروفی از علامه حلی نقل می کنند که شاهد مثال خوبی است. برای علامه حلی این مسأله فقهی مطرح شده بود که اگر حیوانی در چاه بمیرد و باعث شود که میته نجس در چاه باقی بماند، با آب چاه چه باید کرد؟ اتفاقا در این هنگام حیوانی در چاه آب خانه علامه حلی افتاد و او ناگزیر بود برای خود نیز استنباط حکم کند. در این مورد به دو طریق امکان حکم کردن وجود داشت؛ اول اینکه چاه را بکلی پر کنند و از چاه دیگری استفاده کنند و دیگر اینکه مقدار معینی از آب چاه را خالی کنند و از بقیه آب بلااشکال استفاده کنند. علامه حلی متوجه شد که در مورد این مسأله نمی تواند بدون غرض حکم کند زیرا که نفع خود او هم در قضیه مطرح بود. این بود که دستور داد ابتدا چاه را پر کنند و بعد با خیال راحت و بدون فشار وسوسه نفس به صدور حکم و ارائه فتوی پرداخت. قرآن در زمینه تبعیت از هوای نفس اشارات زیادی دارد که به ذکر یک مورد اکتفا می کنم. قرآن می فرماید: «ان یتبعون الا الظن و ما تهوی الانفس؛ چیزی غیر از گمان باطل و هوای نفس خود را پیروی نمی کنند» (نجم/ 23).


__