ابن قیتبه دینوری

ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قیتبه مرو رودی دینوری، مورخ و نویسنده و دانشمند دوران عباسی! از زندگی او علی رغم شهرت عظیم او، اطلاع کمی در دست است. در مورد تولد و مرگ او اختلاف است ولی اکثرا تاریخ تولدش را در سال 213 هـ ق ذکر کرده اند. اصلیت او ایرانی است ولی با مهاجرت پدرش به شهرها، او در کوفه یا بغداد به دنیا آمد. پدرش از عالمان فقه و ادب و حدیث بود که خیلی کم از او نام برده شده! ابن قیتبه جوان مسلمان با ایمانی که سخت پای بند مذهب بود، از جوانی تا پیری از همه کس دانش آموخت. شمار استادان او بالغ بر سی نفر است. او در فقه، حدیث، لغت، شعر، تاریخ، زبان و انساب عرب، نزد اساتید بزرگ و مشهور، تعلیم گرفت و شهر بصره در ابتدای قرن سوم هجری از پر رونق ترین مراکز علمی بود و مشهورترین دانشمندان در آنجا جمع شده بودند. ابن قیتبه نیز مدتی را در بصره گذراند و از اساتید آنجا کسب علم کرد، شاید او را بتوان از شاگردان مکتب اصمعی به خصوص در زمینه علم حدیث خواند. مدتی به کوفه رفت و آنجا نشو و نما کرد، دوباره به بصره برگشت. ذوالریاستین (وزیر مأمون) در بصره او را به ریاست دیوان عدالت منصوب کرد. بعد از اینکه بصره به دست زنگیان در سال 257 ق ویران شد، او به بغداد برگشت و به کار تألیف مشغول شد. حدود 27 سالگی در بغداد نیز از سوی ابوالحسن عبیدالله بن یحیی خاقانی، وزیر متوکل و معتمد منصب قضاوت به او داده شد و مورد توجه وزیر به شدت قرار گرفت و مدتی هم در مدرسه نحو بغداد، به تدریس اشتغال داشت. خودش کتاب ادب الکاتب را که نخستین اثرش بود به وزیر تقدیم کرد. او مدتها در دینور اقامت کرد و همانجا به مسند قضاوت نشست و مدت هفده سال ماند و چون مدت اقامتش در آنجا طولانی شد به ابن قیتبه دینوری مشهور گشت. در همین مدت بیشترین تألیفاتش را انجام داد و بعد به بغداد برگشت، سال ها در بغداد به تدریس مشغول شد و ظاهرا دو کتاب در آنجا تألیف کرد. او یک پسر به نام "احد" داشت که اهل علم بود و آثار پدر را تدریس و روایت می کرد.

مذهب و عقیده ابن قیتبه:
دورنمای مذهب و عقیده در زمان او بسیار پر هیاهو و درهم و پیچیده است. اکثرا او را اهل تسنن می دانند. از طرفی دلبستگی و علاقه زیاد او به امیرالمؤمنین علی (ع) و خاندان مطهرش، تردیدی نسبت به مذهب او می آورد، مخصوصا که او در کتاب "الامامة و السیاسة" این دلبستگی را واضح بیان کرده است. او در عباراتش بطور صریح، حقانیت حضرت و موقعیت دینی و سیاسی ایشان را در هنگام رحلت پیامبر (ص) در مقایسه با موقعیت ابوبکر و عمر ذکر کرده و خشم علی (ع) و فاطمه (س) و نارضایتی آنها را شرح می دهد. باید بدانیم که فضای سیاسی دوران او، یعنی زمان خلافت متوکل و فرزندانش، به سبب نفوذ ترکان در دستگاه خلافت، آنچنان پرخفقان بود که دلبستگی به خاندان علی (ع) گناهی نابخشودنی به شمار می آمد. مخصوصا اینکه متوکل ابن سکیت این دانشمند شیعه را به جرم ستایش فرزندان علی و برتری غلام علی بر فرزندان متوکل به طرز فجیعی کشت. این تجربه ای شد برای ابن قیتبه و دیگران، شاید که او احتیاط کرده و عقیده را در مذهبش بطور صریح بیان نکرده است. رویهم رفته او را از نظر مذهب نمی توان حنبلی دانست و تردیدی هم در علاقه او به خاندان علی (ع) نباید داشت.

مقام علمی او و تألیفاتش:
1- ادب الکاتب: موضوع این کتاب در لغت شناسی و در حقیقت زبان شناسی است. و در مجامع ادبی بی نظیر است.
2- المعارف: خلاصه تاریخ کهن، پیامبر و صحابه، خلفای اموی و عباسی، مشاهیر دولت، تابعین، اصحاب رأی، حدیث، قراء، نسب شناسان و راویان شعر و نکات جالب و شگفت انگیز است.
3- معانی الشعر (شامل فصل های الخیل، السباع، الطعام و الضیافة و غیره)
4- عیون الاخبار: چهار بخش اول این کتاب در برلین و استراسبورگ به چاپ رسید و تمام کتاب در چهار جلد در قاهره چاپ شد.
5- لامامه و السیاسه، که بارها به چاپ رسیده در قاهره و در جاهای دیگر
6- فضل العرب و العجم، با اینکه از مردم "مرو الرود" از ایران بوده ولی این کتاب را تألیف کرده است.
7- الشعر و الشعراء یا طبقات الشعراء، که جزء کوچکی از آن چاپ و به زبان هلندی ترجمه شد.
8- المسائل والاجوبه
و کتابهای دیگر که هر کدام شاهکار برجسته ای است.

اساتید ابن قیتبه:
1- ابویعقوب راهویه (ظاهرا در نیشابور زندگی می کرد)
2- دعبل خزاعی (شاعر اهل بیت)
3- ابوسعید احمد الضریر
4- ابوعثمان جاحظ
5- ابوقاسم سجستانی
6- ابراهیم بن یوسف زیادی

گروهی از عالمان و ادیبان و مورخان از جمله احمدبن مروان، ابوالقاسم ابراهیم بن محمد الصانع از جمله شاگردان اویند. وفات ابن قیتبه به نظر اکثر مورخین حدود سال 270 هـ ق در سن 63 سالگی بوده است.