راههای شناخت اسباب مادی و معنوی جهان

نظام جهان به دو قسمت نظام طولی و نظام عرضی تقسیم می شود. مقصود از نظام طولی علت و معلول، ترتیب در آفریدن و خلق اشیاء و به اصطلاح ترتیب در فاعلیت خدا نسبت به اشیاء و صدور اشیاء از اوست. علو ذات پروردگار و قدوسیت او اقتضاء دارد که موجودات، رتبه به رتبه‏ و پشت سر یکدیگر نسبت به او قرار داشته باشند، صادر اولی باشد، صادر دومی باشد، صادر سومی باشد، و هکذا، یکی پس از دیگری ایجاد شوند و هر کدام معلول ما قبل خود باشند. البته مقصود ، اول بودن و دوم و سوم بودن‏ زمانی نیست، در آنجا زمان مطرح نیست، خود زمان یکی از مخلوقات است. آن چه در لسان دین، به عنوان ملائکه و جنود الهی و رسل الهی (رسل‏ تکوینی نه رسل تشریعی) و مقسمات امر و مدبرات امر آمده است، و مفاهیمی مانند عرش، کرسی، لوح و قلم، که وجود یک سلسله تشکیلات‏ معنوی و الهی را برای خدا معرفی می‏کند، همه برای تفهیم همین حقیقت است‏ که خدای متعال، آفرینش را با نظام خاص و ترتیب مشخص، اراده و اجرا می‏کند. بین همه موجودات جهان چنین نظامی ذاتی و عمیق برقرار است. این جمله‏ قرآن کریم درباره فرشتگان که می‏گوید: «و ما منا الا له مقام معلوم؛ نیست از ما کسی مگر آنکه مقام معلومی دارد» (صافات/ 164) درباره همه موجودات‏ صادق است. هر چیزی جای خاصی دارد و فرض آن در غیر جای خودش مساوی با از دست دادن ذات آن است و خلف است.
علاوه بر نظام طولی که ترتیب موجودات را از لحاظ فاعلیت و خالقیت و ایجاد معین می‏کند، نظام دیگری بر خصوص جهان طبیعت حاکم است که شرایط مادی و اعدادی بوجود آمدن یک پدیده را تعیین می‏نماید. این نظام، نظام‏ عرضی نامیده می‏شود و به موجب این نظام است که تاریخ جهان وضع قطعی و مشخصی پیدا می‏کند. هر حادثه در مکان و زمان خاصی پدید می‏آید، و هر زمان‏ خاص و مکان خاص، ظرف حوادث معینی می‏گردد. ما معمولا وقتی یکی از پدیده‏ ها را مورد سؤال و تردید قرار می‏دهیم فقط به‏ خود آن پدیده توجه می‏کنیم، حساب نمی‏کنیم که آن پدیده در نظام هستی چه‏ جایی و چه وضعی دارد؟ در حالی که هر پدیده ‏ای خواه نیک باشد یا بد، معلول یک سلسله علل مخصوص و وابسته به شرایط معینی است، هیچ وقت یک‏ حریق بدون ارتباط به عوامل و حوادث دیگر رخ نمی‏دهد و جلوگیری از وقوع آن‏ نیز جدا از یک سلسله علل و عوامل، خواه مادی و خواه معنوی، امکان پذیر نیست. هیچ حادثه ‏ای در جهان، منفرد و مستقل از سایر حوادث‏ نیست، همه قسمتهای جهان با یکدیگر متصل و مرتبط است. این اتصال و ارتباط، همه اجزاء جهان را شامل می‏گردد و یک پیوستگی عمومی و همه جانبه‏ را به وجود می‏آورد.
جهان یک نظام قاطع و غیر قابل تبدیلی‏ دارد، و ارتباط و پیوستگی قاطع و عمومی بین همه حوادث جهان وجود دارد. آنچه در اصطلاح فلسفه به نام نظام جهان و قانون اسباب خوانده می‏شود در زبان دین سنت الهی نامیده می‏شود. قرآن کریم در چند جا گفته است که: «وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا؛ هرگز در سنت خدا تغییری نخواهی یافت» (احزاب/ 62 و فتح/ 23) یعنی کار خدا شیوه مخصوص و فرمول ثابتی دارد و تغییرپذیر نیست. در سوره فاطر، این مضمون بطور مکرر و مؤکد یاد شده است: «فلن تجد لسنة الله تبدیلا و لن تجد لسنة الله تحویلا؛ هرگز در سنت خدا تبدیلی نمی‏ یابی (یعنی سنت الهی تبدیل به سنت دیگر نمی‏شود، مثل اینکه قانونی نسخ شود و قانونی دیگر جای آن را بگیرد) و هرگز در سنت خدا تغییری نمی‏یابی (نظیر اینکه در یک قانون قراردادی، تبصره ‏ای اضافه می‏شود و یا قسمتی از آن لغو می‏شود و تغییراتی در آن داده‏ می‏شود بدون آنکه اصل قانون لغو شود)» (فاطر/ 43). فعل خدا، دارای نظام است. اگر کسی بخواهد اعتناء به نظام آفرینش‏ نداشته باشد گمراه است. به همین جهت است که خدای متعال گناهکاران را ارشاد فرموده است که در خانه پیامبر اکرم (ص) بروند و علاوه بر این که خود طلب مغفرت می‏کنند، از آن بزرگوار بخواهند که برای ایشان طلب مغفرت کند.
قرآن کریم می‏فرماید: «و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤوک فاستغفروا الله و استغفر لهم‏ الرسول لوجدوا الله توابا رحیما؛ و اگر ایشان هنگامی که (با ارتکاب گناه) به خود ستم کردند، نزد تو می‏آمدند و از خدا آمرزش می‏خواستند و پیامبر هم برای ایشان طلب‏ مغفرت می‏کرد، خدا را توبه پذیر مهربان می‏یافتند» (نساء/ 64). آری، به عمل صالح و تقوا فقط نمی‏توان تکیه کرد، همانطوری که رسول‏ اکرم در آخرین روزهای زندگی پاکشان فرمودند: نجات دهنده ‏ای‏ نیست جز عمل و دیگر رحمت خدا. نکته‏ ای عالی و مهم در توحید عبادتی این است که در توسل و استشفاع به اولیاء خدا اول باید تحقیق کرد که‏ به کسی و از کسی باشد که خداوند او را وسیله قرار داده است. قرآن کریم‏ می‏فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و ابتغوا الیه الوسیلة؛ اى کسانى که ایمان آورده ‏اید! از خدا بترسید و براى تقرب‏ به سوى او وسیله بجویید و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگار شوید» (مائده/ 35). بطور کلی، توسل به وسائل و تسبب به اسباب، با توجه به اینکه خداست‏ که سبب را آفریده است و خداست که سبب را سبب قرار داده است و خداست که از ما خواسته است از این وسائل و اسباب استفاده کنیم به هیچ‏ وجه شرک نیست، بلکه عین توحید است. در این جهت، هیچ فرقی میان‏ اسباب مادی و اسباب روحی، میان اسباب ظاهری و اسباب معنوی، میان‏ اسباب دنیوی و اسباب اخروی نیست، منتهای امر، اسباب مادی را از روی‏ تجربه و آزمایش علمی می‏توان شناخت و فهمید که چه چیز سبب است؟ و اسباب معنوی را از طریق دین، یعنی از طریق وحی، و از طریق کتاب و سنت باید کشف کرد.