آثار اعمال پس از مرگ

خداوند در آیه 13 سوره قیامت می فرماید که به انسان خبر داده می شود، «بما قدم و اخر؛ بدانچه پیش فرستاده و بعد فرستاده». آنچه را که مقدم داشته و آنچه را که مؤخر داشته است. مفسرین این جمله را چند گونه معنی کرده اند. البته هر یک از آن معانی در جای خودش درست است ولی در اینکه این آیه ناظر به کدام یک از آنها باشد کمی بحث است. یک معنی که شاید اکثر مفسرین گفته اند و بهتر است این است، انسان دو گونه اعمال دارد: اعمالی که پیش از خود می فرستد و اعمالی که بعد از او می آید. اعمال پیش از خودش و اعمالی که از پشت سر خود برایش می آید. این اصطلاح که انسان اعمالی را که در دنیا مرتکب می شود «پیش می فرستد» اصطلاح خود قرآن است.
در سوره مبارکه حشر خواندیم: «یا ایها الذین امنوا اتقوالله و لتنظر نفس ما قدمت لغد؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا پروا دارید، و انسان باید بنگرد که برای فردا چه پیش فرستاده است» (حشر/ 18). پیش فرستاده ها یعنی اعمالی که انسان انجام می دهد. هر عملی که انسان مرتکب می شود یک پیش فرستاده است یعنی عملش قبل از خودش به آن دنیا می رود، بعد خودش به دنبال عمل می رود. اینها پیش فرستاده ها هستند. ولی انسان بعضی کارها مرتکب می شود –چه خوب و چه بد– که خودش رفته ولی حساب عملش، دفتر عملش، ستون عملش همچنان باز است و آن عبارت است از سنتها و آثاری که بعد از خود باقی می گذارد.
در سوره یس می خوانیم: «انا نحن نحی الموتی و نکتب ما قدموا و آثارهم؛ ما مردگان را زنده خواهیم کرد و آنچه را که پیش فرستاده اند ثبت می کنیم و علاوه بر آنچه پیش فرستاده اند آثار آنها را نیز ثبت می کنیم» (یس/ 12). (اثر شیء آن چیزی است که بعد از رفتنش پیداست. انسان وقتی که از جایی رد می شود آن جای پایش را اثرش می گویند (آنچه که بعد از رفتن پیدا می شود). آنچه را که پیش فرستاده اند و آنچه که بعد از رفتنشان وجود دارد، آثاری که بعد از گذشت آنها وجود دارد ثبت می کنیم.

سخن پیامبر (ص)
انسان گاهی (اگر اهل خیر باشد) کاری می کند که بعد از مردنش آن کار و عمل او دارد کار می کند. همین حدیث پیامبر اکرم (ص) را در این زمینه بخوانم بهتر از همه است. فرمود: «اذا مات ابن آدم انقطع عنه عمله الا عن ثلاث؛ فرزند آدم که می میرد دفتر عملش بسته می شود مگر از ناحیه سه چیز که هنوز دفتر عملش باز است». یعنی بعد از خودش این ستونها هنوز باز است:
صدقه جاریه یکی کار خیری که بعد از او جریان داشته باشد. صدقه بیشتر در مورد امور مالی گفته می شود؛ یک خدمت مالی که انسان به مردم می کند که بعد از مردن خودش هم وجود دارد و ادامه دارد و مردم از آن استفاده می کنند. مثلا کسی می آید یک مؤسسه بهداشتی تأسیس می کند برای رضای خدا؛ یک مؤسسه فرهنگی علمی با متد و اسلوب خوب، برای خدا. بعد از مردنش هم که مردم آنجا تعلیم و تربیت خوب پیدا کنند، باز این یک کار زنده است که ادامه دارد. کسی مسجدی را تأسیس می کند و امثال اینها، اینها را صدقه جاریه می گویند. پیامبر اکرم فرمود: یکی از ستونهایی که در عمل انسان باز می ماند صدقات جاریه است. این شامل کار خوب و کار بد هر دو می شود. یک وقت کسی مؤسسه ای تأسیس می کند که مردم از آن فیض می برند؛ تا آن مؤسسه باقی است حسنه برای او ثبت می شود. کسی هم مؤسسه ای تأسیس می کند که مردم به آن وسیله زیان می بینند و ضرر می برند دنیایی یا معنوی و آخرتی، سبب گمراهی مردم می شود؛ تا آن مؤسسه باقی است سیئه برای او ثبت می شود.
یادم است بچه بودم، پیرمردی بود به نام حاجی احمدعلی در دو سه فرسخی فریمان، محلی به نام نعمان. از او نقل می کردند. یکی از مالکین خیلی بزرگ مشهد که پدرش اهل خیر بود و کارهای خیر می کرده -و اینها مالک همان محل بودند و این پیرمرد نماینده مالک بود- آمده بود یک سینما در مشهد تأسیس کرده بود و این حاجی پیرمرد که به مشهد رفته بود آن مالک به او گفته بود: حاجی بیا می خواهم تو را ببرم، یک کاری کرده ام ببین کار من را می پسندی یا نه. بعد او را برده بود و ساختمان این سینمایی را که تازه تأسیس کرده بود نشانش داده بود که این سالن برای چیست، آنجا برای چیست، اینجا برای چیست، بعد پرسیده بود چطور است اینجا؟ گفته بود که بد نیست ولی بیخود شما این را اینجا درست کردی. گفت: کجا می خواستم درست کنم؟ گفت: بهتر بود این را در نعمان درست می کردی. (نعمان ده یا مزرعه ای بود). گفت: حاجی چه می گویی؟! این به چه درد نعمان می خورد؟! گفت: ما آنجا کاهدان نداریم، این برای کاهدان خیلی خوب است که در آن کاه بریزیم. گفته بود: چه می گویی؟ شوخی می کنی، این حرفها چیست که می زنی؟! گفته بود: نه، من از وقتی به اینجا آمدم در فکری هستم که مرحوم حاجی پدر شما می آمد مسجد می ساخت، آب انبار می ساخت، مدرسه می ساخت، بعد از خودش اینجور چیزها باقی گذاشته، حالا شما آمده ای این را ساخته ای. این چیست؟ پدر بیامرزی برای خودت درست کرده ای؟ والله این را اگر در نعمان ما ساخته بودی اقلا به درد کاهدان می خورد؛ دیگر گناهی مرتکب نشده بودی.
بعد فرمود: «او ورقة علم یعمل بها؛ یکی از اثرهایی که بعد از انسان باقی می ماند ورقی از علم است». (ورقه یعنی برگ، همین ورق که ما می گوییم. کتاب از مجموع ورقها تشکیل می شود). ولو به اندازه یک ورق، نوشته ای که مردم از آن منتفع شوند. انسان خودش می میرد، نوشته اش باقی می ماند. مادامی که این نوشته هست و مردم فیض می برند، باز برای او حسنه نوشته می شود. و دیگر فرمود: فرزند صالحی از خود باقی بگذارد که بعد از مردنش برای او طلب مغفرت کند، حال یا با دعا و یا کاری کند که به اصطلاح معروف موجبات پدر آمرزیدگی برای خودش فراهم کند.