اهمیت نماز از نظر آیات و روایات

خداوند در قرآن می فرماید:«یا ایها الذین آمنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا و سبحوه بکرة و اصیلا» (احزاب/آیه 41و 42)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد کنید. و صبح و شام او را نیایش کنید». در مورد نماز پیغمبر اکرم (ص) فرمود و یا ائمه اطهار فرمودند چون هم در کلمات رسول اکرم (ص) هست و هم در کلمات ائمه، «الصلوة عمود الدین» (وسائل، ج 3، ص 23، ح. 13)، نماز عمود خیمه دین است یعنی اگر دین را به منزله یک خیمه بر پا شده ای بدانیم که هم چادر دارد و هم طناب و هم حلقه و هم میخی که به زمین کوبیده اند و هم عمودی که آن خیمه را بر پانگاه داشته است، نماز به منزله عمود این خیمه بر پا شده است. و مخصوصا در حدیث نبوی که رسول اکرم (ص) بیان فرموده است، همین مطلب به همین شکل توضیح داده شده است.

درباره نماز وارد شده است: «ان قبلت قبل ما سواها و ان ردت رد ما سواها»، (وسائل، ج 3، ص 22، ح 1 ) «یعنی شرط قبولی و پذیرش سایر اعمال انسان قبولی نماز است». به این معنی که اگر انسان کارهای خیری انجام بدهد و نماز نخواند و یا نماز بخواند اما نماز نادرست و غیر مقبولی که رد بشود، سایر کارهای خیر او هم رد می شود. شرط قبولی سایر کارهای خیر انسان قبول شدن نماز اوست. در حدیث دیگر است که، «الصلوة قربان کل تقی» (نهج البلاغه، حکمت 131، صفحه 1152)، نماز مایه تقرب هر انسان پرهیز کار است. باز در حدیث دیگر است که شیطان همیشه از مؤمن ناراحت و گریزان است، مادامی که مراقب و محافظ نمازش هست و امثال اینها که ما در اخبار و احادیث زیاد داریم و حتی از خود قرآن مجید می توان این مطلب را یعنی اهمیت فوق العاده نماز را استنباط کرد. نماز، جزء برنامه انبیاء بوده است. حضرت عیسی (ع) در گهواره می گوید: خداوند مرا تا زنده هستم به نماز و زکات سفارش کرده است: «وأوصنی بالصلوة والزکوة ما دمت حیا» (مریم/آیه 31)؛ «امام حسین (ع)، حتی ظهر روز عاشورا در میدان مبارزه و در برابر تیرهای دشمن هم نماز را رها نکرد».

حضرت ابراهیم (ع)، همسر و کودک خویش را در بیابان های داغ مکه، که آن هنگام هیچ آب و گیاهی نداشت، مسکن داد و گفت: خدایا، تا نماز به پا دارند: «انی أسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلوة» (ابراهیم/آیه 37)؛ «ای پروردگار ما، برخی از فرزندانم را به وادیی بی هیچ کشته ای، نزدیک خانه گرامی تو جای دادم، ای پروردگار ما، تا نماز بگزارند دلهای مردمان چنان کن که هوای آنها کند و از هر ثمره ای روزیشان ده، باشد که سپاس گزارند». پیشوایان معصوم ما، هنگام نماز، رنگ خود را می باختند و می فرمودند: وقت ادای امانت الهی وحضور در پیشگاه الهی است. (بحار الانوار، ج 81)، گرچه بعضی نماز را به طمع بهشت یا ترس از عذاب جهنم می خوانند، اما امیرالمومنین (ع) نماز را نه برای تجارت یا سپری از آتش، بلکه بخاطر شایستگی خدا برای عبادت، انجام می دهد. (نهج البلاغه، حکمت ،237)، برای اهتمام به این برنامه سازنده، اسلام به پدران و مادران سفارش کرده که اطفال خود را قبل از بلوغ، مثلا از سن هشت سالگی به هر نحو که می توانند وادار به نماز کنند و گاهی هم بخاطر بی اعتنایی شان، از خود خشونت نشان دهند. (وسائل اشیعه، ج 3، صفحه 13)، آنکه اهل نماز است، با مبداء هستی مرتبط است. مثل خلبانی که با اتاق فرمان ارتباط دارد. نماز، سبب آمرزش گناهان و زدودن آثار لغزش هاست. قرآن، پس از دستور به نماز، می فرماید:«ان الحسنت یذهبن السیئات» (هود/آیه 114)؛ «نیکی ها، بدی ها را از بین می برد». خداوند در سوره نور می فرماید:«و اقیمواالصلاة و اتواالزکاة و اطیعوا الرسول لعلکم ترحمون» (نور/آیه 56)؛ «و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید و رسول را اطاعت کنید تا مشمول رحمت شوید». خداوند در این آیه اولین شرط برای داخل شدن در رحمت را برپایی نماز برمی شمارد. در آیه دیگر خداوند به همراهی خدا با نمازگزاران اشاره می کند و می فرماید: «و لقد اخذالله میثاق بنی اسرائیل و بعثنا منهم اثنی عشر نقیبا و قال الله انی معکم لئن اقمتم الصلاة» (مائده/آیه 12)؛ «و خدا از بنی اسرائیل پیمان گرفت و از آنها دوازده رهبر و سرپرست برانگیختیم و خداوند گفت من با شما هستم اگر نماز را بر پا دارید». در این آیه حمایت و همراهی خدا از بنی اسرائیل را مشروط به شروطی می کند که اولین آنها بر پاداشتن نماز است. یعنی تا وقتی که نماز را بر پا دارند مشمول حمایت خداوند می شوند و ترک نماز، ترک هدایت خداوند را در پی دارد. این معنا می تواند شامل تمام نمازگزاران و تارکان نماز نیز باشد. در جای دیگر خداوند در مورد اهمیت نماز می فرماید: «و الذین یؤمنون بالاخرة یؤمنون به و هم على صلاتهم یحافظون» (انعام/آیه 92)؛ «آنها که به آخرت ایمان دارند به آن ایمان مى آورند و مراقب نمازهاى خویش مى باشند». دراین آیه از میان تمام دستورات دینى تنها اشاره به نماز شده است و همانطور که مى دانیم نماز مظهر پیوند با خدا و ارتباط با او است و به همین دلیل از همه عبادات برتر و بالاتر است، و به عقیده بعضى هنگام نزول این آیات تنها فریضه اسلامى همین نماز بود. در جای دیگر درباره اهمیت نماز شب بیان می کند که «تتجافى جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقنهم ینفقون» (سجده/آیه 16)؛ «پهلو هایشان از بسترها در دل شب دور مى شود، (بپا مى خیزند و رو به درگاه خدا مى آورند)». پروردگار خود را با بیم و امید مى خوانند، و از آنچه به آنها روزى داده ایم انفاق مى کنند. «جمله تتجافى جنوبهم عن المضاجع»، اشاره است به مساله نماز شب.
در حدیثى از امام صادق (ع) مى خوانیم: «ما من حسنة الا و لها ثواب مبین فى القرآن، الا صلوة اللیل، فان الله عز اسمه لم یبین ثوابها لعظم خطرها، قال: فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قرة اعین»؛ «هیچ عمل نیکى نیست مگر اینکه ثواب روشنى در قرآن براى آن بیان شده، مگر نماز شب که خداوند بزرگ ثواب آن را روشن نساخته به خاطر اهمیت آن، لذا فرموده است: هیچکس نمى داند چه ثوابهائى که مایه روشنائى چشمان است براى آنها نهفته شده است».

در روایتى از امام باقر (ع) چنین مى خوانیم که به یکى از یارانش فرمود: «الا اخبرک بالاسلام اصله و فرعه و ذروة سنامه»؛ «آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفى کنم؟» راوى عرض کرد بفرمائید، فرمود: «اما اصله الصلوة، و فرعه الزکاة، و ذروة سنامه الجهاد!»، ریشه اش نماز است و شاخه اش زکات، و قله مرتفع آن جهاد است. سپس افزود: اگر بخواهى تمام ابواب خیر را به تو معرفى کنم. راوى مى گوید: بفرمائید، امام فرمود: «الصوم جنة، و الصدقة تذهب بالخطیئة، و قیام الرجل فى جوف اللیل بذکر الله، ثم قرأ تتجافى جنوبهم عن المضاجع»؛ «روزه سپرى است در مقابل آتش و صدقه محو کننده گناه است، و بر خاستن انسان در دل شب او را به یاد خدا مى اندازد»، سپس آیه «تتجافى جنوبهم عن المضاجع»، را تلاوت فرمود، در تفسیر مجمع البیان از معاذ بن جبل چنین نقل شده که در غزوه تبوک در خدمت رسول خدا (ص) بودم، گرما همه را سخت ناراحت کرده بود و هر کس به گوشه اى پناه مى برد، ناگهان دیدم که پیامبر (ص) از همه به من نزدیکتر است، خدمتش رفتم عرض کردم: اى رسول خدا (ص)، عملى به من بیاموز که مرا وارد بهشت کند، و از آتش دوزخ دور سازد. فرمود: سؤال بزرگى کردى، اما پاسخ آن براى کسى که خدا بر او آسان کرده است مشکل نیست سپس افزود: «تعبد الله و لا تشرک به شیئا و تقیم الصلوة المکتوبة و تؤدى الزکوة المفروضة و تصوم شهر رمضان»؛ «خدا را پرستش کن و چیزى را شریک او قرار نده نمازهاى واجب را انجام ده و زکات واجب، حق مستمندان را اداء کن و ماه رمضان را روزه بگیر، بعد فرمود: و اگر بخواهى از ابواب خیرات به تو خبر مى دهم عرض کردم اى پیامبر بفرمائید فرمود :«الصوم جنة من النار و الصدقه تکفر الخطیئه و قیام الرجل فى جوف اللیل یبتغى وجه الله ثم قرأ هذه الایه تتجافى جنوبهم عن المضاجع»؛ «روزه سپرى است در برابر آتش و انفاق در راه خدا کفاره گناهان است، و قیام انسان در دل شب براى خشنودى خدا».

سپس آیه «تتجافى جنوبهم»، را قرائت فرمود. خداوند در جای دیگر می فرماید:«فإذا قضیتم الصلوة فاذکروا الله قیما و قعودا و على جنوبکم فإذا اطمأننتم فأقیموا الصلوة إن الصلوة کانت على المؤمنین کتبا موقوتا» (نساء/آیه 103)؛ «و هنگامى که نماز را به پایان رسانیدید خدا را یاد کنید در حال ایستادن و نشستن و به هنگامى که به پهلو خوابیده اید، و هر گاه آرامش یافتید، نماز را به صورت معمول انجام دهید، زیرا نماز وظیفه ثابت و معینى براى مؤمنان است». منظور از یاد خدا در حال قیام و قعود و بر پهلو خوابیدن، ممکن است همان حالات استراحت در فاصله هائى که در میدان جنگ واقع مى شود باشد و نیز ممکن است به معنى حالات مختلف جنگى که سربازان گاهى در حال ایستادن و زمانى نشستن و زمانى به پهلو خوابیدن، سلاحهاى مختلف جنگى از جمله وسیله تیراندازى را بکار مى برند، بوده باشد. آیه فوق در حقیقت اشاره به یک دستور مهم اسلامى است، که معنى نماز خواندن در اوقات معین این نیست که در سایر حالات انسان از خدا غافل بماند بلکه، نماز یک دستور انضباطى است که روح توجه به پروردگار را در انسان زنده مى کند و می تواند در فواصل نمازها خدا را به خاطر داشته باشد خواه در میدان جنگ باشد و خواه در غیر میدان جنگ.