جستجو
در مسأله جاوید ماندن مردم در قیامت، در بهشت، در جهنم، «خالدین فیها؛ برای ابد در بهشت هستند و برای ابد در جهنم هستند.» دنبال هر دو دارد: «الا ما شاء». آنجا این سؤال مطرح شده که بسیار خوب، نسبت به جهنمی ها استثنا درست است، خدا وقتی نخواهد، آنها را بیرون می آورد، ولی نسبت به بهشتی ها چرا گفته «الا ما شاء؟»
جوابش این است که «الا ما شاء» نظر به این ندارد که خلود وجود ندارد. این توهم برای شما پیدا نشود که چون در آنجا خلود هست دیگر به اراده خدا مربوط نیست، خدا بخواهد هست، نخواهد هم هست، نه، خلود قطعا هست، بهشت خالد قطعا هست، اما ما نباید این طور فکر کنیم که دیگر آنجا قطعا هست، خدا بخواهد و نخواهد هست، کار از کار گذشته، دیگر از دست او کاری ساخته نیست، همین قدر که رفتیم در بهشت دیگر کسی نمی تواند بیرونمان کند، دیگر به خدا ارتباط ندارد، تا اینجا به او مربوط بود، از اینجا به آن طرف، دیگر به او مربوط نیست. این است که قرآن می گوید "الا" یعنی آن هم بسته به مشیت الهی است. درست است که مشیت الهی هرگز اقتضا نمی کند بیرون رفتن از بهشت را، ولی اگر به فرض او بخواهد، بهشت هم نخواهد بود. او نمی خواهد که بهشت نباشد، او خواسته است که بهشت باشد ولی باز هم بودن بهشت قائم به مشیت اوست.
خداوند می فرماید: «یوم یأت لا تکلم نفس إلا بإذنه فمنهم شقی و سعید* فأما الذین شقوا ففی النار لهم فیها زفیر و شهیق* خالدین فیها مادامت السمـاوات و الارض إلا ما شآء ربک إن ربک فعال لما یرید* و أما الذین سعدوا ففی الجنه خالدین فیها مادامت السمـاوات و الارض إلا ما شآء ربک عطآء غیر مجذوذ؛ روزی می رسد که هیچ صاحب نفسی نمی تواند در آن روز سخنی گوید مگر به اذن و اجازه خداوند و در این صورت مردم به دو دسته: شقی و تیره بخت، و سعید و خوشبخت، منقسم می شوند. اما گروه شقی و بدبخت در آتش می باشند، و ایشان در آن آتش فریادهای دلخراش و گریه های پی در پی و گلوگیر دارند. آنان در آتش به طور جاودان و همیشگی می مانند تا وقتی که آسمانها و زمین برپاست، مگر آنکه (ای پیامبر) خدای تو بخواهد؛ و البته خدای تو آنچه را که بخواهد به جای می آورد. و اما گروه سعید و نیکوبخت در بهشت می باشند؛ و ایشان در آن بهشت به طور جاودان و همیشگی می مانند تا هنگامی که آسمانها و زمین باقی هستند، مگر آنکه خدای تو بخواهد! و این عطاء و موهبت خداوندی بریده شدنی نیست.» (هود/ 105- 108)
در این آیات توقف و درنگ اشقیا را در آتش به طور جاودان و همیشگی مقرر می دارد، و همچنین توقف و درنگ بهشتیان را در بهشت به طور جاودان و همیشگی معین می دارد. و در هر دو مورد تصریح می کند که این دوام و بقاء تا وقتی که آسمانها و زمین باقی است، باقی خواهد بود. و نیز در هر دو مورد تصریح می نماید که این خلود، منوط و مربوط به مشیت و خواست خداوند است؛ و چنانچه او بخواهد که هر طائفه از محل خود خارج شوند، خارج خواهند شد. معلوم است که نه عقلا و نه شرعا بهشتیان هیچ گاه از بهشت خارج نمی شوند، و بنابراین، استثناء «إلا ما شآء ربک» درباره سعداء، دلالت بر تحقق و وقوع خارجی خروج آنها نمی کند، بلکه این استثناء فقط برای افاده قهاریت و سلطنت مشیت حضرت حق است سبحانه و تعالی. یعنی همیشه اراده و خواست خداوند متعال مقدم و حاکم بر هر چیزی است، و هیچگاه قاعده و قانونی مشیت حق را احاطه نمی کند و آن را محکوم حکم خود نمی نماید، و مشیت و اختیار حق هیچوقت مغلوب و منکوب امری نمی شود.
آیات خلود بهشتیان و دوزخیان
بهشتیان پیوسته در بهشت هستند ولی به اراده و مشیت خداوند، و بر همین قرینه نیز دوزخیان پیوسته در دوزخند مگر آنکه خدا بخواهد. یعنی باز اراده و مشیت خداوند درباره آنان از هر قاعده و قانونی بالاتر است، و در عین خلود و جاودانی بودن آنها پیوسته و همیشه در تحت اراده و اختیار خدا هستند، و اگر خداوند بخواهد آنان را خارج کند می تواند و هیچ گونه رادع و مانعی ندارد. این گونه استثناء که در لسان اهل عرفان و تفسیر به «استثناء مشیت» معروف است، افاده همین معنی را می کند. و نظیر این گونه استثناءها، چه استثناء اصطلاحی و چه استثناء حقیقی در قرآن کریم بسیار است مانند:
«سنقرئک فلا تنسی* إلا ما شآء الله؛ به زودی (ای پیغمبر) ما بر تو می خوانیم و قرائت می کنیم؛ و بنابراین هیچگاه فراموش نخواهی کرد، مگر اینکه خدا بخواهد.» (صدر/ 6 و الاعلی/ 7) و مانند:
«و لو شآء الله لجعلکم أمه واحده ولکن لیبلوکم فی مآ اتباکم؛ و اگر خدا می خواست، هر آینه شما را امت واحدی قرار می داد؛ ولیکن برای آنکه امتحان کند شما را در آنچه به شما داده است.» (مائده/ 48)، و مانند:
«و لو شآء الله لجمعهم علی الهدی فلا تکونن من الجاهلین؛ و اگر خداوند می خواست، هر آینه آنها را بر راه هدایت مجتمع می ساخت؛ و بنابراین (ای پیامبر) از جاهلان مباش!» (انعام/ 35) نظیر آیه فوق، درباره خلود بهشتیان و دوزخیان در بهشت و جهنم، آیات بسیاری در قرآن کریم وارد است مانند:
«إن الذین کفروا من أهل الکتاب والمشرکین فی نار جهنم خالدین فیهآ أولائک هم شر البریه* إن الذین ءامنوا و عملوا الصالحات أولائک هم خیر البریه* جزآؤهم عند ربهم جنات عدن تجری من تحتها الانهار خالدین فیهآ أبدا رضی الله عنهم و رضوا عنه ذالک لمن خشی ربه؛ حتما آنان که کافر شده‌اند، چه از اهل کتاب و چه از مشرکان، در آتش جهنم هستند و در آن به طور خلود و همیشگی می مانند؛ و ایشان البته بدترین خلائق می باشند. و حتما آنان که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، البته و البته بهترین خلائق هستند؛ پاداش آنان در نزد پروردگارشان بهشت های عدنی است که از زیر درختان انبوه و پوشیده آن نهرهائی جاری است، که به طور جاودان و خلود همیشه در آن می مانند. خداوند از ایشان راضی است و ایشان نیز از پروردگارشان راضی هستند؛ و این است پاداش کسی که از پروردگارش در خوف و خشیت و مراقبت است.» (بینه/ 6- 8) و مانند:
«و من یؤمن بالله و یعمل صالحا یدخله جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیهآ أبدا قد أحسن الله له و رزقا؛ و کسی که ایمان به خدا آورد و عمل نیکو انجام دهد، خداوند او را داخل می کند در بهشت هائی که از زیر درختان انبوه و انباشته آن نهرهائی جاری است، که به طور خلود و دوام در آنجا همیشه می مانند و خداوند رزق و روزی او را نیکو می گرداند.» (طلاق/ 11) و مانند:
«و من یعص الله و رسوله و فإن له و نار جهنم خالدین فیهآ أبدا؛ و کسی که عصیان خدا و رسول او را بنماید پس حقا برای او آتش جهنم است که تا ابد در آن مخلد است.» (جن/ 23) آیات خلود در قرآن کریم بسیار است.
منابع
- مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن- جلد 5 صفحه 88
- سيد محمدحسين حسيني طهرانی- معاد شناسي- جلد10 صفحه 385-381