بررسی عقلانی اجتهاد و تقلید

دو کلمه اجتهاد و تقلید با دو معنی متقابل خود (که اجمالاً برای ما روشن است) در میان مسلمانها زیاد استعمال می شود و البته نظر به مسئله معروف «عدم جواز تقلید ابتدایی میت» که تقریباً می توان گفت: از مسلمات فقه شیعه است و بواسطه مرگ هر مجتهد مفتی، مقلدین وی به تجدید و پیروی و اتباع مجتهدی زنده مکلفند، این دو کلمه در زبان مسلمانان شیعه مذهب بیشتر از سایر فرق اسلامی تکرار می شود.

معنای اجتهاد در میان مسلمانان و بعد از رحلت رسول اکرم
این دو کلمه در میان ما مسلمانان اکنون در همین دو معنی (که اجمالا می دانیم) استعمال می شوند و با مراجعه به سیر و آثار صدر اسلام دستگیر می شود که کلمه اجتهاد بعد از رحلت نبی اکرم در عرف صحابه و تابعین در معانی دیگری نیز جز معنی معروف امروز استعمال می شده است، ولی نظر به اینکه ما در این مقاله درصدد بحث از اجتهاد و تقلید به معنایی که در عرف حاضر ما دارند و همچنین ریشه دینی آنها هستیم و تشخیص معانی دیگر نسبت به این منظور جنبه بحث تاریخی دارد، متعرض آنها نمی شویم.

ریشه دینی اجتهاد و تقلید
برای دریافتن معنی تفصیلی اجتهاد و تقلید و ریشه دینی آنها باید چند نکته را متذکر شد:

تشخیص علمی برای عمل دینی
اولاً، از نظر شیعه، آیین پاک اسلام گذشته از یک رشته معارف اصلی مربوط به مبدأ و معاد و یک رشته دیگر اصول اخلاقی، یک سلسله قوانین و مقررات در اطراف اعمال انسانی دارد که بدون استثناء به همه جهات زندگی جامعه انسانی رسیدگی نموده، هر انسان مکلفی را -اعم از سیاه و سفید و عرب و عجم و مرد و زن در هر محیطی و با هر شرایطی زندگی نماید- موظف می کند که اعمال فردی و اجتماعی خود را با آنها تطبیق نموده و از آن دستورات که مجموعه آنها به نام شریعت نامیده می شود، پیروی نماید.
و البته تطبیق هیچ عملی به قانون و حکم مربوط، خود بدون تشخیص علمی متن همان قانون میسر نیست و از همین رو تحصیل علم به قوانین علمی و احکام فرعی اسلام یکی از وظایف مسلمین خواهد بود. این مسئله در عین اینکه از راه اعتبار عقلی به ثبوت می رسد، بیانات کتاب و سنت نیز همین معنی را تایید می کند اما از راه اعتبار عقلی، زیرا عقلا نمی توان تردید داشت که عملی را که انسان نمی داند، انجام دادن آن از قدرت و توانایی او خارج بوده و تکلیف به غیر مقدور عقلا جایز نیست.
پس همان اوامر و نواهی که تکالیف و وظایف دینی را تثبیت می کند، لزوم تحصیل علم به آن تکالیف و وظایف را نیز تثبیت می کند و از راه بیانات دینی نیز آیاتی که به عموم خود تکلیف حرجی یا تکلیف عاجز یا ظلم را از حق سبحانه نفی می کند، برای اثبات این مطلب نافعند، مانند: «لایکلف الله نفسا الا وسعها؛ خداوند هیچ کس را جز به اندازه توانش تکلیف نمی کند» (بقره/ 286) و آیه «لایستطیعون حیلة ولایهتدون سبیلا؛ مگر مردان و زنان و کودکانی که توانایی شان گرفته شده و نمی توانند حیله ای اندیشند و یا راهی به مقصد پیدا کنند» (نساء/ 98) و آیه «ان الله لا یظلم للناس شیئا؛ تحقیقا خداوند هیچ گونه ظلمی را در حق مردم روا نمی دارد» (یونس/ 44).
و آیاتی که مواخذه را منوط به اتمام حجت می کند، مانند: «لئلایکون الناس علی الله حجة؛ تا مردم را پس از (فرستادن) پیامبران در مقابل خدا دستاویزی نباشد (حجت تمام شود)» (نساء/ 165) و نظایر آنها و همچنین روایات بسیاری که جاهل قاصر را معذور می دارد، التزاماً دلالت به لزوم ایجاب تحصیل در امر تکالیف دارد و از کلمات معروف نبی اکرم است که فرمود: «طلب العلم فریضة علی کل مسلم؛ طلب علم بر همه مسلمانان واجب است». و در مجالس، شیخ مفید با سند خود از امام ششم روایت می کند: «خدای تعالی روز قیامت از بنده خود می پرسد: آیا میدانستی؟ اگر گوید بلی، می فرماید چرا به آنچه می دانستی عمل نکردی؟ و اگر بگوید نمی دانستم، می فرماید: چرا یاد نگرفتی تا عمل کرده باشی؟ در نتیجه بنده را محکوم می کند و همین است معنی حجت بالغه، آن جا که فرماید: «فلله الحجة البالغه؛ برهان رسا ويژه خداست» (انعام/ 149)

استدلالی بودن راه تشخیص علمی
ثانیاً، نظر به اینکه بیانات دینی که در کتاب و سنت واقع است، کلی و محدود و صور اعمال و حوادث واقعه که مسایل مورد ابتلا را تشکیل می دهند غیرمتناهی و نامحصورند، برای به دست آوردن جزئیات احکام و تفاصیل آنها راهی جز اعمال نظر و پیمودن طریق استدلال نیست. و البته این مطلب نیز برای ما معلوم است که در بیانات دینی که به دست ما رسیده راه دیگری جز همین راه عادی برای رسیدن به این هدف نشان داده نشده است.
از همین جا روشن می شود که برای تشخیص وظایف و احکام دینی باید راهی را پیمود که عقلای اجتماع برای تشخیص وظایف فردی و اجتماعی از متن قوانین و دستورات کلی و جزئی و معمولی می پیمایند. و به عبارت دیگر یک سلسله قواعدی که برای به دست آوردن وظایف و مقررات به کار برده می شود، باید به کار انداخته، وظایف و احکام شرعی را از متن بیانات دینی استنباط نمود.
کسی که اخبار ائمه دین را سیر و تتبع می نماید، موارد بسیاری را ملاحظه خواهد کرد که در آنها ائمه دین با صحابه و پیروان یا با مخالفین خود به مباحثه و مناظره پرداخته، احکام شرعی را از کتاب خدا و سنت پیغمبر به طریق معمولی استنباط نموده اند، این همان معنی اجتهاد است که در محاورات امروزی ما جاری است و بنابراین معنی اجتهاد، به دست آوردن حکم شرعی است از بیانات دینی به طریق نظر و استدلال که با به کار انداختن یک رشته قواعد مربوط قواعد اصول فقه انجام می یابد.

عدم امکان اجتهاد دینی برای همگان
بنابراین یکی از وظایف مقرر اسلام برای جامعه مسلمین، تشخیص علمی احکام دین است از راه اجتهاد و پر روشن است که انجام این وظیفه برای همه افراد مسلمین امکان پذیر نمی باشد و تنها عده معدودی قدرت و توانایی انجام این وظیفه را داشته، می توانید با بررسی بیانات دینی، از راه استدلال و نظر و به کار انداختن قواعد استنباط، احکام و مقررات اسلام را به دست آورند.
عدم امکان اجتهاد در احکام برای همه از یک طرف و وجوب آشنایی به احکام دین برای همه از طرف دیگر، موجب گردیده است که در اسلام برای افرادی که توانایی اجتهاد ندارند وظیفه دیگری در نظر گرفته شود و آن این است که احکام دینی موارد ابتلای خود را از افرادی که دارای ملکه اجتهاد و قریحه استنباط می باشند، اخذ و دریافت دارند و این است معنی کلمه تقلید در مقابل کلمه اجتهاد که در میان ما دایر و پیوسته مورد استعمال است.

دلیل وجوب تقلید احکام شرعی
بهترین دلیل برای ثبوت حکم تقلید نسبت به جاهل، سیره و روش همیشگی و مستمر مسلمین است که از صدر اسلام تا امروز در میان مسلمین دایر بود و پیوسته اشخاصی که توانایی اجتهاد را نداشتند و از تحصیل علم استدلالی به احکام شرعی و معارف دینی مستقیما عاجز بودند، به فقها و دانشمندان مورد وثوق مراجعه نموده، مسایل مورد ابتلای خود را از آنها اخذ می کرده اند.
گذشته از آن، شواهدی از کتاب و سنت می توان پیدا کرد که مسئله وجوب تقلید را برای جاهل به حکم تایید می نمایند، مانند آیاتی که غیر را به اتباع و پیروی عالم دعوت می کند و روایاتی که در خصوص تقلید وارد است یا بعضی از اصحاب را به فتوا دادن ترغیب و تحریص می نماید و نظایر آنها که تصریحا یا تلویحا متعرض مسئله تقلید می باشد.