کتاب انوار سهیلی

کتابی اخلاقی و ادبی در قرن دهم هجری به زبان فارسی. نویسنده آن کمال الدین حسین بیهقی، معروف به واعظ کاشفی، نویسنده و عالم سبزواری. وی به خواهش امیر نظام الدین شیخ احمد سهیلی جغتائی می خواست که تحریر و ترجمه ای به نثر ساده از کلیله و دمنه کند و آنرا از اشعار و مثال های عربی پاک نماید، ولی در کارش موفق نشد و گرفتار اطناب و عبارت پردازی گشت و از اول «کلیله و دمنه بهرام شاهی» تا «باب الاسد» و «الثور» را حذف و در عوض مقدمه ای از خود بر آن نوشته و حکایت های زیادی از کتابهای گلستان و مثنوی و کتب دیگر را به آن اضافه کرد و به نام "امیر احمد شیخ سهیلی جغتائی" از امرای معروف سلطان حسین بایقرا، تألیف و به همین مناسبت به «انوار سهیلی» مشهور شد. مندرجات کتاب، اخلاقی، تربیتی و حکمی است و در قالب داستان های آموزنده و دلپذیر بیان شده است.

معرفی اجمالی نویسنده
کمال الدین حسین فرزند علی بیهقی که متخلص به "کاشفی" و به "واعظ" و مشهور به "واعظ سبزواری" و "واعظ کاشفی" از علما و وعاظ ایرانی در قرن دهم هجری و جامع علوم دینیه در تفسیر، حدیث، عرفان، ادبیات و در نجوم و ریاضیات متبحر و در خطابه و وعظ و ارشاد شهرت والایی داشت. از ذاکران نامدار زمان سلطان حسین بایقرا بود که از سبزوار به هرات و نیشابور هجرت کرد. در هرات او به شیعه گی متهم بود، زیرا مردم آنجا اهل تسنن و جماعت بودند و در سبزوار که مرکز تشیع بود، به او نسبت سنی میدادند. از این رو قضاوت در مورد عقیده او را موکول به کتب مربوطه می کنیم. کاشفی معاصر "امیر علیشیر نوائی" است. پسر او "فخرالدین صفی علی" نیز از بزرگان علما و داماد "سعدالدین کاشغری" است که کتاب اسرار قاسمی پدرش را بنام «کاشف الاسرار» شرح نمود. آثار وی بسیار زیاد و متنوع می باشد از جمله: آئینه اسکندری، اخلاق محسنی، تفسیر حسینی، جامع الستین، عروس که نام اصلیش «جواهر التفسیر لتحفة الامیر» است و انوار سهیلی. واعظ کاشفی به قولی در سال 906 هـ ق و به قولی 910 هـ ق از دنیا رحلت نمود.

ساختار کتاب
انوار سهیلی شامل 14 باب و یک مقدمه است. عناوین ابواب به شرح زیر می باشد:
1- اجتناب کردن از قول ساعلی
2- سزای بدکاران
3- موافقت دوستان و فواید معاضدت ایشان
4- دشمنان و ایمن نبودن از مکر آنها
5- غفلت و اهمال کردن
6- تعجیل و شتاب در کارها
7- تدبیر و حزم
8- دوری از حسودان و اعتماد نکردن بر تملق آنها
9- فضیلت عفو در پادشاهان
10- مکافات دادن
11- ضرر زیاده خواهی
12- حلم و وقار و ثبات پادشاهان
13- دوری شاهان از اهل خیانت و مکر
14- در عدم التفات به انقلاب زمان و بنای کار بر قضا و قدر
مؤلف معانی عرفانی را در ضمن مطالب کتاب درج کرده است. نثر کتاب گاهی ساده و گاهی فنی است و در واقع، نویسنده در نثر کتاب مهارتی نشان نداده است.

شهرت انوار سهیلی
شهرت این کتاب در بین فارسی زبانان از آن زمان تاکنون بیشتر در هند بود و سالیان درازی برای کسانی که می خواستند زبان فارسی یاد بگیرند، بعنوان کتاب درسی رسمی و به گزارش "ادوارد براون" برای امتحان زبان فارسی رؤسای اداره جات هند، کتاب مهمی بود اما در ایران، این اثر نتوانست با «کلیله و دمنه بهرامشاهی» رقابت کند از همین رو، شهرت زیادی پیدا نکرد.

چاپ و نشر
کتاب، به ترکی ترجمه شده و ظاهرا فرنگیان بیشتر از همین ترجمه با این کتاب آشنا شدند. "ادوارد دایستویک" آن را به انگلیسی ترجمه و بعدها به زبان «اردو و پشتو» نیز ترجمه شد. سال 1821م برای اولین بار و مرتبه دیگر سال 1827 منتخبی از آن در لندن چاپ شد. سال 1851 م تمام کتاب در هارتفرد و سال 1341 هـ ق، در برلین به چاپ رسید. در بمبئی، کلکته، لکهنو و ایران (تهران) هم بطور مکرر به چاپ رسیده است و نسخه های خطی متعددی در کتابخانه های ایران، کراچی، انگلیس محفوظ است.