تفاوت در خلقت نه تبعیض

جواب اجمالی اشكال تبعیضها و شرور در عالم این است که یك سلسله مصالح در كار است و به خاطر منافع و فوائد و مصالحی كه بر آنها مترتب است وجود آنها شر محض نیست، بلكه شر آمیخته به خیر است، و چون جنبه خیر بر جنبه شر می چربد مجموعا خیر است. نه شر مبتنی بر این اصل است كه نظام اسباب و مسببات، نظامی است قطعی و لایتخلف و ذاتی، نه تشریفاتی و قراردادی. دانستن این مطلب، زمینه را برای این كه آنچه وجود دارد تفاوت است نه تبعیض آماده می سازد. آنچه در خلقت وجود دارد تفاوت است نه تبعیض. تبعیض آن است كه در شرایط مساوی و استحقاقهای همسان، بین اشیاء فرق گذاشته شود، ولی تفاوت آن است كه در شرایط نامساوی، فرق گذاشته شود.
به عبارت دیگر تبعیض از ناحیه دهنده است و تفاوت، مربوط به گیرنده. با یك مثال ساده، مطلب روشن می شود: اگر دو ظرف را كه هر كدام ظرفیت ده لیتر آب دارند در مقابل شیر آب قرار دهیم و در یكی ده لیتر آب بریزیم و در دیگری پنج لیتر، در اینجا تبعیضی صورت گرفته است، منشأ اختلاف، نیرویی است كه آب را خالی می كند، و اما اگر دو ظرف داشته باشیم یكی به ظرفیت ده لیتر و دیگری به ظرفیت پنج لیتر و هر دو را در دریا فرو بریم، باز هم اختلاف هست، اما منشأ اختلاف تفاوتی است كه خود آن دو ظرف از نظر گنجایش و استعداد دارند، نه دریا و نیروی فشار آب.
مثال دیگر: اگر یك معلم به دانش آموزانی كه همه در یك درجه هستند و كار آنها یكسان است نمره های مختلفی بدهد، این تبعیض است، ولی اگر معلم، همه را به یك دیده بنگرد و همه را یك جور تعلیم دهد و یك جور امتحان كند و سؤالات امتحانی كه طرح می كند برای همه یكسان باشد، آنگاه برخی از شاگردان او به خاطر كودنی و كم هوشی، یا به خاطر ساعی نبودن، از عهده امتحان بخوبی (یا اصلا) بر نیایند و برخی دیگر از شاگردان به علت استعداد قوی و كار خوب، سؤالات امتحانی را كاملا جواب بدهند و معلم به هر كدام آنها بر طبق جوابهای امتحانی نمره بدهد كه قهرا مختلف خواهد بود، در اینجا تفاوت رخ داده نه تبعیض. عدالت این نیست كه معلم، همه نمره ها را جمع كند و بعد بین همه دانش آموزان بطور مساوی قسمت كند، عدالت این است كه به هر كدام آنچه را كه استحقاق دارد بدهد. در اینگونه موارد، فرق گذاشتن، عین عدالت و مساوات است، و فرق نگذاشتن، عین تبعیض و ظلم. در اینجا قهرا این مطلب به ذهن می آید كه: خدا را با یك آموزگار نتوان قیاس كرد.
خدا آفریننده موجودات است و هر تفاوتی كه هست از او به وجود آمده است، ولی یك آموزگار خالق شاگردان نیست، اگر یكی باهوش است و دیگری كودن، به آموزگار مربوط نیست، اگر یكی استعداد دارد و كوشش كرده است و دیگری استعداد ندارد یا كوشا نبوده، ربطی به معلم ندارد. در مورد خدا و هستی باید اعتراف كرد كه همه تفاوتها و اختلافها هم به دست خدا است. خدا در دو مرحله كار كرده، در یك مرحله موجودات را متفاوت آفریده و در مرحله دیگر به حساب تفاوتهایشان با آنها رفتار كرده و به هر یك آنچه را استحقاق داشته داده است. اشكال، متوجه مرحله اول است كه چرا از آغاز، همه را یكسان نیافریده است؟ باید دید راز تفاوتها چیست؟ راز تفاوتها یك كلمه است: تفاوت موجودات، ذاتی آنها می باشد و لازمه نظام علت و معلول است.