یادآوری و تذکر در آیات قرآن

در حدود 730 آیه در قرآن مجید، انواع، ابعاد، وسایل، انگیزه ها و نتایج شناخت را مطرح کرده است. این فراوانی و تأکید آیات درباره ی شناخت و مسائل مربوط به آن، نه برای آن است که مردم بنشینند و درباره ی این پدیده و مسائل مربوط به آن به طور حرفه ای و تجریدی بیندیشند و انرژی های گرانبهای مغزی و روانی خود را در توصیف و استدلال به طرح یک عده مفاهیم انتزاعی محض و غیر قابل بهره برداری در حیات معقول مستهلک کنند، بلکه فراوانی آیات و تأکید آن ها در مسائل مربوط به شناخت، هیچ هدفی جز تفسیر و توجیه حیات معقول ندارد. به این معنی که اگر هر فرد و جامعه ای بخواهد از یک حیات معقول و بنا به فرموده ی قرآن از حیات طیبه (زندیگ پاک) برخوردار شود، حتما و بالضروره باید رابطه ی خود را با شناخت و انواع و ابعاد، وسایل و انگیزه ها و نتایج آن با منطق واقعی آن حیات تصفیه کند. به عبارت دیگر شناخت از دیدگاه قرآن آن روشنایی است که حیات معقول آدمی را تفسیر می کند و آن را از زندگی معولی نامعقول جدا می کند.
یکی از موضوعات شناختی که در آیات قرآنی به طور فراوان آمده است، یادآوری (تذکر) است، از آن جمله:
«یا بنی آدم قد انزلنا علیکم لباسا یواری سوآتکم و ریشا و لباس التفوی ذلک خیر ذلک من آیات الله لعلهم یذکرون؛ ای فرزندان آدم، ما برای شما لباسی فرستادیم که اعضای پوشیدنی شما را بپوشاند و وسایل زندگی و لباس تقوا برای شما فرستاده ایم. این لباس بهتر است و این از آیات خداوندی است، شاید شما متذکر شوید.» (اعراف/ 26)
«و لا تقربوا مال الیتیم الا بالتی هی احسن حتی یبلغ اشده و اوفوا الکیل و المیزان بالقسط لانکلف نفسا الا وسعها و اذا قلتم فاعدلوا و لو کان ذا ذا قربی و بعهد الله اوفوا ذلکم و صاکم به لعلکم تذکرون؛ و به مال یتیم نزدیک نشوید، مگر برای تصرف بهتر به صلاح یتیم تا به قدرت خود برسد و پیمانه و میزان را با عدالت ایفاء کنید. هیچ کسی را به بیش از قدرت و گنجایشش تکلیف نمی کنیم و اگر سخنی گفتید، عدالت بورزید، اگرچه بر علیه خویشاوندان باشد و به عهد خداوندی وفا کنید. این دستورات را خداوند به شما توصیه کرده است، شاید متذکر شوید.» (انعام/ 152)
«و هوالذی یرسل الریاح بشرا بین یدی رحمة حتی اذا اقلت سحابا ثقالا سقناه لبلد میت فانزلنا به الماء فاخرجنا به من کل الثمرات کذلک نخرج الموتی لعلکم تذکرون؛ و آن خداوندی است که بادها را پیشاپیش رحمت خود برای بشارت می فرستد، تا آنگاه که ابر پر باران را به خود حمل نموده و آن را به شهر مرده راندیم و به وسیله ی آن ابر، آب فرستادیم و به وسیله ی آن از هر گونه میوه ها رویانیدیم. بدین سان مردگان را [از خاک] بیرون می آوردیم، باشد که متذکر شوید.» (اعراف/ 57)
«و ذکرهم بایام الله؛ و آنان را به روزهای خداوندی متذکر باش.» (ابراهیم/ 5)
«الم تر کیف ضرب الله مثلا کلمه طیبه اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین بأذن ربها و یضرب الله الامثال للناس لعلهم یتذکرون؛ آیا ندیده ای که خداوند چگونه کلمه ی طیبه را مثل زده که مانند درخت پاکیزه ای است که ریشه ی آن ثابت و شاخه اش در آسمان است؟ میوه ی خود را با اذن پروردگارش در هر موقع می دهد  خداوند برای مردم مثلها می زند، باشد که آنان متذکر شوند.» (ابراهیم/ 24-25)
«و من اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا و نحشره یوم القیامة اعمی؛ و کسی که از یادآوری من اعراض کند (دوری گزیند)، زندگی برای او تنگ و تیره آمیز خواهد بود و ما روز قیامت او را کور محشور خواهیم کرد.» (طه/ 124)
«و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا و اذکروا نعمة الله علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمة اخوانا و کنتم علی شفا حفرة من النار فانقذکم منها کذلک یبین الله لکم آیاته لعلکم تهتدون؛ و همگی به وسیله ی (رسن) خداوندی چنگ بزنید و پراکنده نشوید و به یاد بیاورید نعمت خداوندی را برای شما، که دشمنانی بودید و در دل های شما الفت ایجاد نمود و به نعمت خداوندی برادرانی [پیوسته به هم] شدید و شما بر لبه ی گودالی از آتش بودید که شما را از آن نجات داد. بدین سان، خداوند آیات خود را برای شما روشن می سازد، باشد که هدایت شوید.» (آل عمران/ 103)
«طه ما انزلنا علیک القرآن لتشقی الا تذکره لمن یخشی؛ ما قرآن را برای تو نفرستادیم که به مشقت بیفتی. [این قرآن نیست]، مگر وسیله ی تذکر برای کسی که دارای خشیت است» (طه/ 1-3)
همچنین دستور به تذکر و بیان این که قرآن و دیگر آیات الهی برای تذکر است، در سوره های زیر وارد شده است: نساء آیه ی 103- انعام آیات 69 و 126 و 152- اعراف آیات 69 و 86- انفال آیه ی 57- توبه آیه ی 126- یونس آیه ی 3- هود آیات 24 و 114- ابراهیم آیه ی 25- نحل آیات 13 و 17- اسراء آیه ی 41- کهف آیات 24 و 28 و 57- طه آیه ی 44- انبیاء آیه ی 42- مؤمنون آیه ی 85- قصص آیات 43 و 46 و 51- صافات آیه ی 13- ص آیه ی 87- زمر آیه ی 27- مؤمن آیات 54 و 58- ذاریات آیات 49 و 50- قمر آیه ی 22- واقعه آیه ی 62.