محشور شدن انسان از خاک در بحث معاد جسمانی از دیدگاه قرآن

آیا حیات بعد از مرگ تنها جنبه «روحانی» دارد؟ یعنی انسان بعد از مردن برای همیشه از این بدن جدا می گردد، بدن می پوسد و متلاشی می شود، و زندگی جاویدان سرای دیگر تنها مربوط به روح است؟ یا اینکه زندگی بعد از مرگ در هر دو جنبه، صورت می گیرد، هم این جسم مادی باز می گردد و هم روح، و بار دیگر با یکدیگر متحد می شوند؟ یا اینکه فقط جنبه جسمانی دارد یعنی تنها جسم باز می گردد و روح چیزی جز آثار و خواص این جسم نیست؟ یا اینکه معاد جنبه «روحانی» و «نیمه جسمانی» دارد، یعنی روح و جسم هر دو باز می گردند و با هم متحد می شوند، اما نه این جسم مادی عنصری، بلکه جس لطیفی که برتر از این جسم و عصاره آن است؟  هر یک از چهار نظریه فوق، طرفدارانی دارد اما آنچه به وضوح از قرآن مجید استفاده می شود و صدها آیه دلالت بر آن دارد، معاد روحانی و جسمانی است (با همین جسم مادی) و از آنجا که بازگشت روح در میان دانشمندان و فلاسفه، مسلم است، تعبیر به «معاد جسمانی» می شود در حالی که منظور «معاد روحانی و جسمانی» است. با این اشاره به قرآن مجید باز می گردیم و به آیاتی که با صراحت از معاد جسمانی سخن می گوید، گوش جان می سپاریم. آیاتی که می گوید انسان از خاک آفریده شده و باز هم به خاک برمی گردد و بار دیگر از خاک محشور می شود، مانند:

1- منها خلقنا کم و فیها نعید کم  و منها نجرجکم  تاره اخری (طه/55)

2- و الله انبتکم من الارض نباتا – ثم یعید کم فیها ویخرجکم اخراجا (نوح/17 و 18)

3- قال فیها تحیون و فیها تموتون ومنها تخرجون (اعراف/25)

ترجمه:
1- ما شما را از آن (خاک) آفریدیم و در آن باز می گردانیم  و از آن نیز بار دیگر شما را در بیرون می آوریم.

2- و خداوند شما را همچون گیاهی از زمین رویانید!- سپس شما را به همان زمین باز می گرداند، و بار دیگر شما را خارج می سازد.

3- فرمود: در آن (زمین) زنده می شوید، و در آن می میرید و از آن (رستاخیز) بیرون خواهید آمد.

تفسیر و جمع بندی
بار دیگر از خاک محشور می شوید
نخستین آیه در لابلای داستان موسی و فرعون آمده  است، ولی سخن از سوی خداوند متعال است، اشاره به زمین (ارض) که در آیات پیشین آمده می فرماید: «ما شما را از آن آفریدیم و در آن باز می گردانیم و بار دیگر نیز شما را از آن خارج می سازیم» (منها خلقنا کم و فیها نعید کم  و منها نجرجکم  تاره اخری).

آغاز وجود همه ما از خاک بود، یا به دلیل اینکه همه از آدم هستیم و آدم از خاک است، یا به خاطر اینکه تمام مواد غذائی که گوشت و پوست و استخوان ما از آن تشکیل شده از خاک گرفته می شود (از گیاهان یا حیواناتی که از گیاهان تغذیه می کنند) و بازگشت همه ما نیز مسلما به خاک خواهد بود، و رستاخیز ما نیز از خاک صورت می گیرد، و این دلیل روشنی  است بر مسأله معاد جسمانی.

این تعبیر ضمن اینکه پاسخی است به گفته کسانی که معاد را غیر ممکن می شمردند که چگونه اجساد خاک شده زنده می شود، غافل از اینکه همه ما در آغاز نیز از خاک بودیم، هشداری است به همه طاغیان و گردنکشان و متکبران و افرادی همچون فرعون و اطرافیان او که بدانند همه در آغاز خاک بودند، و باز هم به خاک باز می گردند و دگر بار از خاک برمی خیزند و در دادگاه عدل الهی حاضر می شوند. اندکی اندیشه در این خط سیر وجودی انسان کافی است که غرور او را درهم بشکند و روح تواضع و تسلیم در مقابل حق را در او زنده کند.

دومین آیه از زبان نوح (ع) پیامبر بزرگ خداست که انسانها را تشبیه به گیاهانی کرده که از زمین می رویند، می فرماید: «خداوند شما را همچون گیاهی از زمین رویانید» (و الله انبتکم من الارض نباتا)، «سپس همه شما را به زمین باز می گرداند» (ثم یعید کم فیها)، «و بار دیگر شما را از همان زمین خارج می سازد» (و یخرجکم اخراجا).

تعبیر به «انبات» (رویانیدن) در مورد انسانها تعبیر بسیار ظریفی است که نشان میدهد قوانین حاکم بر حیات گیاهی و حیات انسانی شباهت زیادی با هم دارند، به علاوه کار خداوند در مورد انسانها تنها کار یک معلم و استاد نیست، بلکه شباهت زیادی به کار باغبان دارد که بذرها را در محیط مساعد می پاشد و آنها را آبیاری می کند تا استعدادهای نهفته آنها شکوفا شود! می دانیم گیاهانی حق حیات دارند که رو به رشد و نمو باشند، گل یا میوه یا ساقه و طراوتی داشته باشند، وگر نه چوب خشکی خواهند بود که تنها به درد سوزانیدن می خورند و این کونه است حال انسان.

بسوزند چوب درختان بی بر                            سزا خود همین است مر بی بری را!

به هرحال این آیه نیز دلالت روشنی بر معاد جسمانی دارد، چرا که می گوید به زمین باز می گردید و بار دیگر از زمین خارج می شوید، در خاک بودید و باز هم از خاک برمی خیزید.

در سومین آیه که سخن از آدم و همسرش حوا و نسل آنهاست، میفرماید: «خداوند  به آنها گفت در زمین زنده می شوید و در آن می میرید و از آن (در قیامت) خارج خواهید شد» (قال فیها تحیون و فیها تموتون ومنها تخرجون).

جمله "و منها تخرجون" (از آن یعنی زمین خارج می شوید) دلیل روشنی بر معاد جسمانی از دیدگاه قرآن مجید است، و با هیج توجیهی نمی توان آن را بر معاد  روحانی یا نیمه جسمانی منطبق ساخت. این تعبیر نشان می دهد که مسأله معاد  جسمانی از آغاز خلقت آدم(ع) مطرح بوده است و مخصوص  زمانی نیست که اسلام  ظاهر گشت و قرآن مجید نازل شد.