نگاهی به مسأله خیر و شر در قرآن

در قرآن مجید خیر و شر معنی گسترده ای دارد که مصادیق گوناگون و افراد مختلفی را شامل می شود، «خیر» در قرآن به معنی «مال» (سوره بقره/ 180)، به معنی «علم» و دانش (بقره/ 269)، «جهاد» (نساء/ 19) «اعمال صالحه» (نساء/ 149)، «ایمان»(انفال/23) و «قرآن» (نحل/ 30) به کار رفته است. و همچنین در معانی دیگری مانند «انسانهای خوب»، «گمان خوب»، «فرزند صالح»، « باغ و زراعت» و امثال آن.

قابل توجه اینکه این واژه در قرآن مجید به صورت مفرد 176 بار، و به صورت جمع 12 بار به کار رفته است، در حالی که «شر» به صورت مفرد و جمع تنها در 30 مورد به کار رفته! واژه «شر» که نقطه مقابل «خیر» است به معنی بلا و مصیبت، عذاب، انواع ناراحتیها و شدائد و هرگونه فساد و وسوسه آمده است. نکته دیگری که توجه به آن لازم است اینکه قرآن در آیه 2 سوره فلق «شر» را از مخلوقات خدا می شمرد و می گوید: "من شرما خلق" (به خدا پناه می برم از شر تمام آنچه آفریده است).

در اینجا دو سوال پیش می آید: نخست اینکه این تعبیر چگونه با عدمی بودن شرور سازگار است؟ دیگر اینکه قرآن در آیه دیگر می گوید: "الذی احسن کل شی خلقه" ( همان خدائی که هرچه را آفرید، نیکو آفرید) (الم سجده/ آیه 7). این دو آیه چگونه با یکدیگر سازگار است؟ و به تعبیر دیگر از آیه دوم به خوبی استفاده می شود که هر چیز که نام «شی» بر آن اطلاق می شود و مخلوق خدا است نیکو است، در حالی که آیه اول می گوید: ازشر مخلوقات به خدا پناه ببر.

در پاسخ سئوال اول باید گفت: آیه فوق هیچ مخلوقی را شر نمی شمرد بلکه می گوید بعضی از مخلوقات  ممکن است سبب شر شوند، یعنی کمالی را معدوم کنند، حقی را از بین ببرند، نظمی را برهم زنند، بنابراین شر همان مفهوم عدمی خود را دارد که گاه از سوی انسانهای منحرف یا شیاطین تحقق می یابد (دقت کنید).

این احتمال نیز وجود دارد که اینجا اشاره به شرور نسبی باشد نه شر مطلق یا شر غالب مانند نیش مار که یک اسلحه دفاعی برای ما است، و نسبت به انسان ممکن است مایه شر شود، و انسان به خدا از چنین موجودی پناه می برد. بعضی از مفسران شر را در آیه فوق به معنی شیطان یا جهنم یا انواع حیوانات موذی، یا انسانها و شیاطین زیان بخش، انواع بیماریها و درد و رنجها و قحطی و انواع بلاها تفسیر کرده اند. ولی همانگونه که گفتیم آیه مفهوم عامی دارد و می دانیم هیچیک از این امور شر مطلق یا شر غالب نیست ولی با این حال ممکن است مایه شر شوند که انسان از شر آنها به خدا پناه می برد. و از اینجا پاسخ سئوال دوم نیز روشن می شود که تمام مخلوقات پروردگار خیر است (یا خیر مطلق یا خیر غالب) و آنچه نام شر بر آن می گذاریم یا جنبه عدمی دارد که در مفهوم خلقت نمی گنجد و یا جنبه نسبی دارد یا امور وجودی هستند که مایه عدم می شوند مانند سموم کشنده که در عین حال جنبه های درمانی زیادی نیز دارند. 

به این ترتیب تمام تعیبراتی که در قران در زمینه خیر و شر آمده است به روشنی تفسیر می شود، و پاسخ ایرادهای مختلف دیگری که در این زمینه شده از جمله ایرادهائی که فخر رازری از بعضی از ملاحده و مادیین نقل کرده و آنها را  بدون جواب گذاشته نیز واضح گردد.