تعاریف و تاریخچه ی قَسَم

کلمه قسم در زبان عرب با جمیع اشتقاقاتش به معنی سوگند است که در زبان فارسی بیشتر همان کلمه قسم استعمال می شود و در اصطلاح «قسم جمله ای است که بواسطه آن جمله دیگری تأکید می شود. طبرسی می گوید: «قسم عبارت است از قسمتی از کلام که بواسطه آن خبر تأکید  می شود، بنحوی  که آن را بصورت حق و درست جلوه داده و از خلاف واقع مبرا می سازد». شیخ طوسی می نویسد: «قسم کلامی است که خبر را تأکید نموده آنرا بصورت محقق قرار می دهد». علامه طباطبائی می گوید: «همانطور  که اهل ادب گفته اند، قسم در کلام بالاترین تأکید را می رساند.» سیوطی می گوید: «مقصود از قسم، درست و واقع قرار دادن خبر و تأکید نمودن است» سپس اضافه می کند که: «عده ای آیه "و الله یشهد إن المنافقین  لکاذبون" (منافقون/آیه 1)  را اگر چه اخبار به شهادت است، چون برای تأکید خبر آمده قسم نامیده اند».

جمله ای که بعنوان قسم یاد می شود از لحاظ  مفهوم و معنی دارای عظمت و ارزش خاصی بین سوگند یاد کننده و طرف مخاطبش می باشد که با این امر می خواهد حتمیت وقوع خبر را رسانده و طرف را به پذیرش آن وادار نماید.

تاریخچه سوگند
بسیار روشن است که مسئله سوگند یاد نمودن اختصاص به یک طایفه و یا ملت و قومی خاص نداشته بلکه در میان همه گروه ها و ملتهای مختلف بشری مانند یک سنت فراموش ناشدنی جاری بوده و به آن عمل می کرده اند.

در طول تاریخ بشری در میان ملتهای بدوی و باستانی هر طایفه ملتی طبق عقیده خود، اشیاء و موجودات خاصی را مقدس و مورد احترام دانسته و در مقام اثبات مدعای خود به آن سوگند یاد می کرده اند تا از این راه صدق و حقانیتش به طرف ثابت شود. البته این مسئله نیاز به تحقیق و بررسی زیادی دارد که از نظر تاریخی از آغاز پیدایش بشر و یا تاریخ، بررسی شود که ملتهای گذشته و قرون باستانی، و همچنین  قرون وسطی و معاصر چه چیزهایی را محترم و مقدس می شمرده و چگونه به آن سوگند یاد می کرده و می کنند. لیکن این اندازه ثابت و مسلم است که این روش در میان همه ملتهای مختلف در طول تاریخ بشری جاری بوده و می باشد.

در جوامع مترقی امروز نیز این حقیقت به چشم می خورد که می بینیم هر ملتی طبق معتقدات خاص خویش چیزهائی را مقدس شمرده و در موارد لزوم بآن سوگند یاد می کنند، مثلا در بین مسیحیان به اقانیم ثلاثه (اب، ابن ، روح القدس) و مریم و انجیل....یا در بین یهودیان به کتب مقدسه خود و به پیامبرانی که مورد احترام آنهاست و به خدا و... و در بین مسلمانان به خدا، پیامبر، قرآن و ائمه علیهم السلام و یا فرزندان آنها و...یا بطور کلی در بین عموم مردم به جان، مرگ، پدر، مادر و.....

طنطاوی می گوید: نوع انسانی به چیزهایی قسم یاد می کند که در پیشش بزرگ و با ارزش باشد. مثلا فرزند قسم یاد می کند: به جان پدرم یا رعیت قسم به حاکم و سرباز به شرف سربازیش، وزراء به سلاطین، و یا می بینیم کسی که به چشمش سوگند یاد می کند چون می بیند برای او دارای ارزشهای زیادی است.

پس بنابراین «سوگند خوردن و قسم یاد کردن شیوه ای است بین المللی که در هر لغت و زبانی رایج است و اهل سخن برای باورانیدن مدعای خود به طرف به هر وسیله که مطلب و مرامشان را در انظار تسجیل و تثبیت کند متشبت می شوند، اما هیچ عاملی برای تحکیم ادعایی که صاحبش حوصله و مجال مستدل نمودن آن را ندارد، موثرتر و گیراتر از سوگند یادکردن به عزیزان نیست مشروط براینکه آن چیز سوگند یاد شده، عزیز و محبوب هر دو طرف بوده باشد.