فلسفه سوگندهای قرآن با توجه به گفتار مفسران (2)

همچنین سوگند به ستارگان به این علت است که موقعیت و ارزش آنها دانسته شود، چون عده ای در اثر غفلت از مصالح و حکمت خداوند در آفرینش آنها، آنها را مورد تحقیر قرارداده و نحس می شمرده اند، و جمعی دیگر ستارگان را پرستش می کردند که خداوند با قسم به آنها فهماند که همه آنها آفریده های او بوده و هیچ گونه دخالتی در سرنوشت انسان ندارند، سپس عبده اضافه می کند که: مسئله ای که در این مورد لازم به تذکر است آن است که پیروان بعضی از ادیان قبل از اسلام برای این موجودات مادی ارزشی قایل نبوده و آنها را پست و ناچیز شمرده و توجه به آنها را موجب دوری از خدا می دانسته اند و می گفتند هر کس خواستار رضایت خداوندی است باید از آنها روی بگرداند، و از پاکیهای آنها دوری کند، پس خداوند به بیشتر این موجودات کیهانی سوگند یا نموده تا میزان عنایت خود را به آنها روشن نموده و به مردم بفهماند که در وجود آنها دقت و مطالعه نموده و از این رهگذر به اسرار هستی و آفرینش آنها پی برده و از حکمت خداوند آگاهی یابند و راه بهره برداری و  استفاده از وجود آنها را برای بهزیستی خویش نیک در یابند.»

9. علامه طباطبایی هم سخن کوتاه و پرمغزی در این باره دارد، می فرمایند: «خداوند در کلام خود به بیشتر آفریده هایش سوگند یاد نموده بدان جهت که آنها وسیله رحمت و نعمت اند که ذات اقدسش به بشر ارزانی داشته مانند آسمان و زمین و خورشید و ماه و شب و روز و غیر اینها حتی به انجیر و زیتون».

10. شیخ جواد مغنیه در این زمینه می گوید: آن چه که به نظر ما می رسد آن است که خداوند به هرچه که سوگند یاد می کند برای هدف و غرض  واحدی است و آن این که هر چیزی در وجودش ذاتا دلالت می کند که خداوند متعال یکی است و شریکی برای او نیست. آری سوگند خداوند به آفریده های خود که متضمن آیات و نشانه های او است انسان را متوجه  قدرت و حکمت و وحدانیت ذات اقدسش می نماید.

11. مترجم فاضل و متتبع کتاب روح الدین الاسلامی، نوشته عفیف عبد الفتاح طباره مرحوم طیبی شبستری که ترجمه آن را «فرهنگ عقاید و قوانین اسلامی» نام نهاده، در پاورقی این کتاب بحث کوتاه و جالبی درباره سوگندهای قرآن عنوان کرده که قسمتی از آن را که مناسبت تامی با بحث ما دارد می آوریم، وی می گوید:

«از شیرین کاریهای قرآن که لطف و اعجازش را صد چندان نموده یکی هم سوگندهای عجیب آن است، سوگند خوردن و قسم یاد کردن شیوه ای است بین المللی که در هر لغت و زبانی رایج است که قرآن معجزه نیز به پیروی از این شیوه عقلانی در عین مستدل نمودن مقاصد خود با دلایل گوناگون منطقی از این عمل که می توان آن را استدلال مختصر و فوری نامید نیز در تاکید مطالبش استفاده نموده و به موجوداتی که هم عزیزان خدا و هم عزیزان بشرند قسم یاد کرده است. به آفتاب، ماه، به ستارگان به شب و روز، به آسمان و زمین، به صبح و طلوع فجر، به ظلمت و تاریکی، به جان پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم، به قرآن، به روز قیامت، به صیحه و صدای نعل اسبان، به دریاها و شهر مکه، به زمانه و روزگار، به فطرت پاک انسانی، به زیتون و انجیر و طور سینا... اما درسهای آموزنده ای که از این سوگندها به طرز بی سابقه و مبتکرانه عاید حقیقت پژوهان و قرآنیان واقعی می شود، عبارت از تشویق و تحریص مردم است به شناخت طبیعت و خلقت که این هم ترغیب غیرمستقیم است به تحصیل علومی که ارزش این موجودات را برای ما بیان  می کند، یعنی به تحصیل علوم طبیعی به تمام معنی که شامل هیئت و آسمان شناسی و زمین شناسی و گیاه شناسی و جانور شناسی و روان شناسی و جامعه شناسی.....می شود.»

12. گفتار دیگری که در این زمینه نقل می شود بیانی است که صاحب تفسیر نوین دارد. نامبرده می نویسد: سوگندهای قرآن دارای فواید زیر است:

1. اهمیت چیزی و امری که برای اثبات آن (مقسم له) قسم یاد شده تا در آن نیک بیاندیشند و سرسری نگذرند. می توان گفت که در قستمهای انسانی نیز این منظور هست.

2. متوجه ساختن بشر به منافع و فواید فراوان چیزهایی که به آنها سوگند یاد می شود (مقسم به) مانند خورشید و ماه و ستارگان و شب و روز و حتی  انجیر و زیتون.

3. واقعیت داشتن مورد قسم که مورد انکار بوده و یا در آن شک و تردید داشته یا موهوم و خیالیش می پنداشته اند مانند فرشتگان، قیامت و روان و وجدان انسان (نفس ناطقه و لوامه) و غیر اینها...

4. رد افکار خرافی و اعتقادات جاهلانه ای که بشر وحشی حتی انسان متمدن امروز نسبت به بعضی از امور داشته و دارد مانند عقیده به خدایی ستارگان و غیره و مثل آن که عرب جاهلی بعد از ظهر را ناخجسته و برای کار و کسب بد میمنت می دانست و بر اثر چنین اعتقاد جاهلانه ای زیانهای اقتصادی و اجتماعی و اخلاقی فراوان به وی می رسید. نسل معاصر نیز مانند اهل هر عصری، از دوره زمانه خود شکایت داشته عمل خیر را در آن ناممکن می پندارد. جمیع این اوهام را خداوند با سوگند یاد کردن به عصر که هم به معنی بعد از ظهر و هم به معنی دوره زمانه می آید مردود شناخت.

5. تعظیم مورد قسم تا مردم بر اثر بزرگداشت آن به عبادت و جهاد و دیگر اعمال خیر تشویق شوند مانند: سوگند به اسبان مجاهدین و اوقات فریضه حج مثل "والعادیات "، "والفجر * ولیال عشر".

13. شیخ مصطفی مراغی در ذیل آیات آغاز سوره  والذاریات، بحثی درباره سوگندهای قرآن و جواب سوگند ها دارد و ما آن را در چند قسمت خلاصه کرده به جهت مناسبت تامی که با مقال ما دارد ذیلا می آوریم وی می گوید:
1. بعد از آنکه خداوند محشور شدن مردم را در روز قیامت با دلایل بیان فرمود و فرمود: "ذلک  حشر علینا یسیر"، (ق/44: و این جمع آوری خلق بر ما سهل و آسان است.) مردم کافر نهایت ایستادگی در نپذیرفتن آن اظهار داشتند در اینصورت جز سوگند یاد کردن چیز دیگری باقی نمی ماند که فرمود: "و الذاریات  ذروا*...... انما توعدون لصادق"، (ذاریات / 1-5: سوگند به پراکنده کنندگان پراکنده کردنی....به درستی آن چه وعده داده می شود هر آینه راست است).

2. سوگندهایی که خداوند در کتابش یاد فرموده همگی نشانه های کاملی بر قدرت نامتناهی وی بوده که به صورت سوگند بیان داشته همانطور که کسی به کسی که بر او نعمتی ارزانی داشته می گوید: «حق نعمت زیاد تو که به من دادی آن است که همیشه از تو سپاسگزاری نمایم.» پس خداوند نعمتهای خود را در لباس قسم بیان فرموده تا این که مردم عظمت نعمتهایی که بر آنها ارزانی داشته در برابر آن همیشه وی را سپاسگزاری نمایند. و بعضی از آیات قرآن که با سوگند  آغاز شده بدین جهت است وقتی که متکلم سخن خویش را با سوگند آغاز نماید شنونده (سامع) متوجه می شود که حتما در اینجا سخن بزرگی قرار دارد که واجب است به آن گوش فرا داد، وقتی که خود را متوجه شنیدن آن نمود می بیند که دلیل برهانی محکم به صورت سوگند بر او عرضه شده است.
3. در سوره هایی که خداوند در آغاز آن به غیر حروف مقطعه سوگند یاد نموده، برای اثبات یکی از اصول سه گانه دین است: وحدانیت، رسالت، قیامت، که ایمان به وسیله آنها تمام می شود، پس برای اثبات وحدانیت در سوره صافات سوگند یاد کرد و فرمود که "ان الهکم لواحد" ( صافات /آیه4: که محققا خدای شما یکی است)، "و النجم اذا هوی* ما ضل صاحبکم و ما غوی" (سوگند به ستاره چون فرو آید که صاحب شما محمد صلی الله علیه وآله وسلم هیچ گاه در ضلالت و گمراهی نبوده است.» در سوره دومی فرمود: "و الضحی* و الیل اذا سجی* ما ودعک ر  بک و ما قلی" و در سوره های زیادی برای اثبات برانگیخته شدن در قیامت و جزاء سوگند یاد فرمود.
4. در سوره ای که برای اثبات وحدانیت خود در آن سوگند یاد فرمود، به ساکنها سوگند یاد فرمود: "والصافات صفا...." و در سوره ای که در آن برای اثبات حشر سوگند خورد  به متحرکات قسم یاد کرد و فرمود: "والذاریات ذروا"، "والمرسلات عرفا"، "والنازعات غرقا"، "والعادیات ضبحا"، چون محشور شدن در قیامت جمع شدن مردم دریک جا و سپس جدا شدن آنها است و این با حرکت مناسبت بیشتری دارد.

14. میبدی نیز می گوید: رب العالمین در قرآن فراوان قسم یاد می کند. بعضی به ذات خویش چنان که "قل ای و ربی"، "فورب السماء والارض"، بعضی به صفات کریم خویش چنان که "والقرآن المجید"، "والقرآن ذی الذکر"، بعضی به مفعولات و مصنوعات خویش چنان که "والمرسلات"، "والنازعات"، "العادیات"، "و الذاریات"، "والسماء ذات البروج"، "والسماء والطارق"  و امثاله.

مومن موحد، الله را اجل جلاله بی سوگند باور دارد، به هر چه گوید تصدیق و تحقیق آرد لکن به جلال عز خویش سوگند یاد می کند تاکید و تایید را، تعریف و تشریف را تا دوست می شنود به جان می نازد،  دشمن می شنود به دل می گدازد. کوتاه سخن آن که به قول طنطاوی مفسر معروف: سوگندهای قرآن کلید دانشها است، و یکی از معجزات بزرگ و علمی قرآن مجید است که بر تارک اعصار می درخشد.