تفسیر سوگند به فرشتگان در آیات قرآن

به طور کلی در قرآن در چهار مورد به فرشتگان سوگند یاد شده و آن هم نه با نام فرشته، بلکه با ذکر صفات آنها، و هر چهار مورد در آغاز سوره نامبرده در زیر قرار دارد: صافات، مرسلات، نازعات، ذاریات و اینک متن آیات:

1. "و الصافات صفا * فالزاجرات زجرا* فالتالـــیات ذکرا* ان الهکم لوا حد"، (صافات/1-4: سوگند به صف زدگان که صف آرایی کرده اند، سوگند به منع و زجرکنند گان زجر کردنی، سوگند به تلاوت کنندگان با ذکر آیات قرآن که محققا خدای شما یکی است.»

در مورد این آیات در بین مفسران مختصر اختلافی وجود دارد که قول مشهور آن است که مقصود فرشتگانند، که در طریق وحی صف آرایی کرده، و مانع از مداخله شیطان در امر وحی می شدند و وحی را بر پیامبر می خواندند.

2. "و المرسلات عرفا* فالعاصفات عصفا* و الناشرات نشرا* فالفارقات فرقا*  فالملقیات ذکرا*  عذرا اونذرا* انما توعدون لواقع"، (سوگند به فرشتگانی که از پی هم فرستاده شدند، سوگند به فرشتگانی که به سرعت تند باد به انجام حکم حق می شتابند، سوگند به آنها که وحی الهی را نیکو نشر می دهند، سوگند به آنان که بین حق و باطل را کاملا جدا می کنند، سوگند به آنان که ذکر را القاء می کنند، تا عذر حجت نیکان و بیم و تهدید بدان شود که آنچه به شما وعده داده اند حق است).

مفسران سه معنی برای این دسته از آیات سوره مرسلات ذکر کرده اند که به طور خلاصه ذیلا می آوریم:

1. مقصود بادها است که از پی هم فرستاده می شوند، بادهای تندی که خاک را پراکنده می کنند و شدیدند، و ابرها را برای ریزش باران پراکنده می کنند، و ابرها را از هم جدا می کنند و می شکافند و یادآورنده خاطرات عبرت انگیزی که موجب عذر و مانع می شوند یا بیم دهنده و اخطار کننده هستند. این معنی را مرحوم شیخ طوسی از ابن مسعود و ابن عباس و مجاهد و قتاده و ابوصالح نقل کرده است و طبرسی و زمخشری و ابی السعود و آلوسی و مغنیه نیز در تفسیر خود به صورت قولی نقل کرده اند و همچنین نویسندگان کتاب «باد و باران در قرآن» آیات را به همین معنی گرفته و برای اثبات آن دلایلی اقامه می کند.

2. پیامبرانند که این وظائف را از جانب خداوند به عهده دارند و عمل می کنند، شیخ طبرسی این معنی را به صورت قولی نقل کرده است.

3. فرشتگانند که از جانب خداوند مأموریت انجام چنین کارها  را دارند. طبرسی از ابن مسعود و ابوحمزه ثمالی از علی علیه السلام نقل کرده اند که آن حضرت فرمود: مقصود فرشتگانند. آلوسی و مغنیه هم به صورت قولی نقل کره اند. سیوطی نیز به نقل ابن عباس به همین معنی گرفته است و همچنین زمخشری  و ملا فتح الله کاشانی. فخر رازی این معنی را به صورت وجهی ذکر نموده است. هر چند در تفسیر مجموع این پنج آیه مفسران اتفاق نظر ندارند و هر یک از آیات را به یکی از معانی  مزبور گرفته اند و مفسرانی که همه پنج آیه را به یک معنی  گرفته باشند، بسیار محدودند. مرحوم استاد علامه طباطبایی نیز آیات را به معنی فرشتگان گرفته است، معظم له  نخست اشاره کوتاهی به اقوال مفسران می نماید و سپس می فرماید: ولو این که ظاهر دو آیه اول (مرسلات و صافات) باد است لیکن حمل سه آیه ی آخری، خصوصا آیه پنجم، ( عذرا أو نذرا) بر این معنی نیاز به تکلف سخنی دارد سپس می فرماید: بهتر آن است که از همه این اقوال چشم بپوشیم و آیات را به ملائکه وحی تفسیر نماییم، همانطور  که در آغاز سوره صافات نیز به همین معنی  آمده است... بعد معظم له آیات را به همین نحو  معنی می کنند که خلاصه آن را ذیلا می آوریم:

"والمرسلات عرفا"؛ عرف به ضم عین و سکون راء مویی را که بر گردن اسب روید گویند و چیزهایی را که پشت سر هم پیایی بیاید به آن تشبیه می کنند و در این صورت، «عرفا» مفعول له، و معنی آیه چنین خواهد بود "سوگند به فرشتگان وحی که پیایی فرستاده شده اند".

"والعاصفات عصفا": عطف بر مرسلات است و مقصود از عصف سرعت سیر است که از عصف ریاح (یعنی سرعت شدید باد) استعاره آورده شده و اشاره به سرعت سیر فرشتگان است به جایی که فرستاده شده اند، یعنی سوگند به فرشتگانی که پیایی فرستاده می شوند و در مسیرشان همچون بادهای تند و سخت سرعت می گیرند.

"والناشرات نشرا": سوگند به فرشتگانی که صحفی را که به پیامبران از جانب خداوند وحی شده نشر می دهند تا آن را بر آنها بخوانند.

"والفارقات فرقا": و سوگند به فرشتگانی که حق و باطل و حلال و حرام را از هم جدا می کنند. این صفتی است که متفرع بر همان نشر است.

"فالملقیات ذکرا": و سوگند به آنها که قرآن را بر پیامبر اسلام و یا مطلق وحی را بر انبیا القاء می کنند.

"عذرا أو نذرا": آنها وحی را بر پیامبر القاء می کنند تا برای مومنان حجت، و برای غیر  آنها بیم و تهدید باشد.

سومین دسته از آیاتی که طی آنها به فرشتگان سوگند یاد شده آیات نامبرده در ذیل است:

3. "و النـــازعات غرقا* و الناشطات نشطا* و السابحات سبحا!* فالسابقات سبقا* فالمدبرات امرا"، (نازعات/ 1-5: سوگند به فرشنگانی که جان کافران را به سختی گیرند، سوگند به فرشتگانی که جان اهل ایمان را به نشاط ببرند، سوگند به فرشتگانی که با کمال سرعت فرمان حق را انجام دهند، سوگند به فرشتگانی که در نظم عالم بر هم سبقت گیرند، سوگند به فرشتگانی که به فرمان حق به تدبیر نظام خلق مشغولند).

مفسران چهار معنی در تفسیر این دسته از آیات عرضه کرده اند و آنها عبارت اند از: 1.  مجاهدان 2. ستارگان 3. ارواح نیکان و پاکان 4. فرشتگان. با در نظر گرفتن معانی لغات، آیات مزبور نسبت به هر چهار وجه بالا قابل تطبیق است لیکن اکثر مفسران، وجه چهارم را اختیار کرده و به اصطلاح، این معنی مشهورترین اقوال است.

مرحوم شیخ طوسی در تفسیر خود وجه چهارم را اختیار کرده و همچنین زمخشری در کشاف و ملا فتح الله کاشانی در منهج الصادقین و بحرانی در تفسیر برهان و آلوسی در روح المعانی و سیوطی در درالمنثور و جلالین در تفسیر خود همگی همین نظر را برگزیده اند.

مرحوم علامه طباطبایی پس از آن که وجوه مذکور را به طور خلاصه یاد آور می شوند، 
می فرمایند: ممکن است بگوییم همه صفاتی که در این آیات مورد سوگند قرار گرفته اند قابلیت انطباق به فرشتگان را دارند از این جهت که آنها مطیع اوامری که از جانب خداوند در مورد تدبیر امور جهان صادر می شود هستند و به اذن خداوند به تدبیر جهان می پردازند. و این دسته از آیات شباهت زیادی با آیات آغاز سوره ی صافات و آیات آغاز سوره مرسلات دارد با این فرق که در آن دو سوره فقط ملائکه وحی توصیف شده است ولی این آیات، مطلق ملائکه را از این جهت که امر جهان را باذن خداوند تدبیر می کنند، بیان می دارد. پس با این بیان نتیجه می گیریم که این سه دسته از آیات، شامل سوگند به فرشتگان است.

چهارمین موردی که در قرآن می بینیم به فرشتگان سوگند یاد شده، آیه چهارم از سوره مبارکه والذاریات است که می فرماید: "فالمقسمات أ مرا" (ذاریات /4: سوگند به فرشتگان که کار جهانیان را قسمت کنند.)

هرچند بعضی از مفسران مانند مراغی و شیخ جواد مغنیه و فخر رازی این آیه را با سه سوگند دیگر این سوره ربط می دهند که سوگند به باد است و این آیه را چنین معنی می کنند: سوگند به باد که باران را قسمت و پراکنده می کنند، لیکن بیشتر مفسران این آیه را راجع به فرشتگان دانسته اند مثلا زمخشری می گوید: مقصود از "فالمقسمات امرا" فرشتگانند که کارها و امور بندگان از قبیل باران و روزی و سایر  چیزها را از جانب خداوند به عهده دارند و یا آنکه مأمور تقسیم آنها هستند سپس از مجاهد نقل می کند که گفته است: هریک از فرشتگان مقرب، کاری به عهده دارند جبرئیل برای غضب، میکائیل برای رحمت، ملک الموت برای قبض ارواح و اسرافیل برای نفخ صور.

بعد زمخشری روایتی از علی علیه السلام نقل می کند که آن حضرت بر بالای منبر بود، ابن الکوار از آن حضرت راجع به چهار آیه ی اول سوره والذاریات پرسید که مقصود از آنها چیست؟ علی علیه السلام یک یک را بیان فرمود و درمورد "والمقسمات امرا" فرمود مقصود ملائکه است.

همچنین مرحوم شیخ الطایفه طوسی آیه را به همین معنی گرفته و همین سوال ابن الکوار را از علی علیه السلام نقل فرموده است. ابی السعود نیز در تفسیر خود همین نظر را بیان داشته است. مفسران دیگر هم مانند مرحوم طبرسی و فیض کاشانی و بحرانی و جلال الدین سیوطی و طنطاوی و علامه طباطبایی همین نظر را در مورد آیه دارند و همگی روایت مزبور را از علی علیه السلام نقل کرده اند.

جلالین و بیضاوی و محمد توفیق عبید در تفسیر جزء والذاریات بر همین مبنی عقیده دارند. این بود مجموعه  آیاتی که به عنوان سوگند به فرشتگان در قرآن مجید آمده است.