سوگند به نفس انسانی در آیات قرآن

از جمله سوگندهای جالب و علمی قرآن، سوگند به نفس است که تنها در یک مورد به چشم می خورد به شرح زیر: "و نفس و ما سویها * فالهمها فجورها  و تقویها * قد افلح  من  ز کیها * و قد خاب من دسیها"، (شمس/ آیات 7-10: سوگند به نفس (ناطقه) انسان و آن که او را نیکو بیافرید، و به او شر و خیرش را الهام کرد، رستگار شد آن که پاک کرد آن را از گناه، و هر کس آن را به کفر و گناه، پلید گردانید، زیارنکار شد.)

در این مقصود از «نفس» در این آیه، روح و جان انسانی  است. تقریبا در بین مفسران اتفاق نظر وجود دارد، و این که گفتیم «تقریبا» برای این جهت است که تنها عده ی کمی از مفسران، نفس را بدن و جسم انسان دانسته اند، که از آن جمله، طبرسی این معنی را اظهار کرده و فخر رازی به صورت احتمال ذکر نموده است. بعضی از مفسران را عقیده بر آن است که مراد از نفس، نفس حضرت آدم است، مرحوم طبرسی این معنی را از حسن نقل کرده و مرحوم علامه ی طباطبایی هم به صورت قولی نقل کرده و می فرماید این معنی با سیاق آیات سازش ندارد. همچنین مرحوم شیخ طوسی و ابوالفتوح رازی نیز این معنی را از حسن نقل نموده اند. و زمخشری به صورت وجهی در تفسیر خود بیان داشته است. اینک ذیلا گفتار بعضی از مفسران را که نظر نخست را (که مقصود از نفس روح است)  اظهار کرده اند، یاد آور می شویم:

مراغی در تفسیر خود می گوید: خداوند به جان انسان سوگند یاد کرده و فرموده که او را نیکو بیافرید و نیروهای باطنی و ظاهری برای آن قرار دارد و برای هریک از آن قوا و استعدادها، وظیفه ای معین نمود که انجام دهند، و جسم و اعضای آن را در خدمت آنها قرار داد تا برای انجام وظائف خود از آنها بهره برداری نمایند سپس خداوند کیفیت این آفرینش نیکو را بیان فرمود. پس بدی و نیکی را به هر نفسی الهام فرمود، و نتیجه ی هر یک را به وی شناساند به نحوی که هر کسی خیر را از شر باز شناسد، و برای او هدایت را از گمراهی مشخص ساخت و بعد از آنکه خداوند بیان می کند که به نفس ها خیر و شر را الهام کرده، نتیجه ای که برای هریک از خیر و شر مترتب است، باز می فرماید: به تحقیق رستگار شد کسی که نفس خود را به راه خیر برد، و زیان برد کسی که آن را به کفر و گناه آلوده ساخت.

شیخ محمد عبده نیز آیات را به همین معنی تفسیر نموده و سپس می گوید: تسویه نفس انسانی آن است که به وی عقل بخشید که به واسطه آن خیر و شر را تمیز می دهد؛ و فجور عبارت است از انجام دادن اعمالی که جان انسانی را به ضرر و هلاکت می رساند، و تقوی، یعنی انجام دادن کارهایی که نفس را از نتیجه بد محفوظ می دارد.

شیخ جواد مغنیه می گوید: مراد از نفس در اینجا تنها نفس انسان است، بدین جهت که می فرماید: "فالهمها فجورها و تقویها"، چون فجور و تقوی از صفات انسان است نه حیوان، و بنابراین معنی تسویه انسانی آن است که خداوند سبحان در او استعداد  تام برای عمل خیر و شر را با هم قرار داد، به نحوی که قدرتش بر انجام هریک از آنها مساوی است، سپس خداوند او را از شر باز داشته و به کار نیک فرمان داد. آقای مغنیه آنگاه می گوید: آن چه ما را راهنمایی کرده که خداوند این معنی را اراده نموده این قول  خداوند است که می فرماید: "انا  هد یناه  السبیل إما شاکرا و إما کفورا" (انسان /آیه 3: و ما به حقیقت راه حق و باطل را به انسان نمودیم، و با تمام حجت به او رسول فرستادیم حالا خواهد هدایت پذیرد یا کفران نعمت کند).

خداوند در جان انسان استعداد خیر و شر را با هم قرار داده چون انسان بدین جهت انسان است که دارای آزادی و اراده است، و قدرت بر انجام نیکی و بدی را دارد و اگر انسان فقط بر یکی از آنها قدرت می داشت، دیگر استحقاق ستایش یا سرزنش  نداشت و ثواب و عقابی بر آنچه انجام می دهد یا ترک می کند مترتب نبود.

مولف «پرتوی از قرآن» می گوید:  نکره و مفرد آمدن نفس برای اطلاق و شمول بر یک نفوس، و تعظیم مقام، و مجهول بودن کنه آن است و به قرینه ی "فالهمها" مقصود نفس انسانی است که کاملترین نفوس و صورت جامعی از قوا و استعداد ها می باشد، تسویه آن، به اندازه و متناسب نهادن و برآوردن قوا  انگیزهای آن است.»

زمخشری این معنی را به صورت وجهی ذکر نموده و الهام فجور و تقوی را طبق بیان فوق تفسیر نموده و اشاره ای به اختیار انسانی در انجام عمل نیک و بد نموده است. طنطاوی نیز می گوید: مراد از نفس، نفس انسانی است، و سپس آیات بعد را مانند  بیانات بالا تفسیر می کند. مرحوم علامه طباطبائی می فرماید: مراد از نفس، نفس همه انسانها است که خداوند نیکی و بدی، فجور و تقوی را به او الهام نموده و به انسان شناساند چه عملی نیک و چه عملی زشت و ناپسند است. سید قطب نیر در تفسیر خود به همین معنی عقیده دارد و بحث مفصلی در ذیل آیه عنوان نموده است. ابی السعود هم به همین معنی معتقد است.