نظر مفسران درباره سوگند به دوات و قلم و نوشته در قرآن (2)

همانطوریکه قول خداوند به این معنی اشاره دارد که می فرماید: "و ما یسطرون" یعنی: می نویسند، بنابراین «قلم» کنایه است از وسیله نوشتن هر نوعش که باشد، چه الان، چه در آینده نزدیکی و یا آینده دوری بوجود آید، همگی مورد نظر و سوگند قرآن مجید است.

زمخشری نیز در تفسیر خود به همین معنی گرفته و درمورد "و ما یسطرون" می گوید: آنچه را که می نویسند از کتابها. ابی السعود هم در تفسیر خود همین نظر را به صورت یک احتمال بیان داشته است.

مرحوم علامه طباطبایی نیز به همین معنی عقیده دارد و می نویسد: "خداوند سبحان به قلم و آنچه را که با آن می نویسند سوگند یاد کرده و ظاهر سیاق آیه می رساند که مراد از این دو کلمه مطلق قلم و مطلق چیزی است که با قلم می نویسند که عبارتست از مکتوب و نوشته. سپس بعضی از احتمالاتی را که مورد این دو کلمه بیان شده ذکر نموده می گوید: «مراد از آیه سوگند به قلم و سوگند به آنچه که با قلم نوشته می شود می باشد.»

طنطاوی می نویسد: مراد از قلم در آیه مورد بحث هر چیزی است که بوسیله آن نوشته می شود، "و ما یسطرون" یعنی آنچه را که به صورت نوشته و کتاب می نویسند.

ملا فتح الله کاشانی در تفسیر خود می گوید: فواید قلم بر مصالح دین و دنیا به وجهی است که به وصف احاطه آن نمی توان کرد و به جهت این است که «مقسم به» واقع شده و از جلال قسمت که جمیع کتب سماوی به آن نوشته شده، احکام شریعت  مصطفوی به آن محفوظ گشته.

بیضاوی می گوید: «خداوند بدین جهت به قلم سوگند یاد نموده که دارای فواید زیادی است.» راغب درباره  مورد سوگند قرار گرفتن قلم و نوشته و آیات دیگری که در مورد قلم و عظمت آن در قرآن وجود دارد، می گوید: اینها بخاطر آگاه کردن انسان به نعمت با ارزش قلم است که از راه نوشتن و کتابت به انسان فایده می رساند.

زمخشری نیز در این زمینه می گوید: خداوند به قلم سوگند یاد فرمود بخاطر نشان دادن عظمت آن به بندگان خود تا آنها را به حکمت عظیمی که در آن قرار دارد راهنمایی فرماید و همچنین بدین جهت که قلم دارای منافع و فواید زیادی است که بوصف نمی آید لذا مورد سوگند قرار گرفته است. مرحوم طبری هم می گوید: بدان جهت خداوند به قلم سوگند یاد کرده که برای مردم دارای فوایدی است.

نویسنده معروف مصری «سید قطب» در تفسیر خود در ذیل آیه مورد بحث بیان جالبی در فلسفه سوگند به قلم و نوشته دارد که بطور اختصار قسمتی از آن را ذیلا می آوریم، می گوید: علت سوگند یاد کردن به قلم و نوشته، بزرگ جلوه دادن آنها است. آیات قرآنی در میان ملتی نازل شده که هیچگونه اثری از بهره برداری از دانش و فرهنگ از راه قلم و نوشته نبوده است. افراد بسیار کمی از آنها خواندن و نوشتن را به طور جزئی می دانستند، اما نزول قرآن که آیات درخشان آن بر دانش و علم ارج نهاده و فراگیری  آن را ترغیب نموده خصوصا از آغاز نزول، از خواندن و تعلیم و قلم سخن به میان آورد و همچنین با سوگند به وسایل فراگیری علم و دانش، جنبش و حرکت عظیمی در افکار  جامعه بشری ایجاد کرد و آنان را به فراگیری علوم وادار نمود و از این رهگذر اهمیت و عظمت دانش را به جامعه بشریت ثابت نمود، خصوصا که این سخنان بوسیله پیامبر امی (که برای حکمت معینی امی بوده) به مردم عرضه می شد و این معنی بر اهمیت موضوع می افزود.

ابی السعود می گوید: اگر مراد از قلم را جنس بگیریم، فایده سوگند خوردن به آن روشن است چون دارای منافع بسیار زیادی است و اگر قلم امتیازی جز نوشتن و آلت  تحریز بودن نمی داشت کافی بود از جهت قدر و ارزشی که در بردارد و موجب عظمت او است.

مرحوم علامه طباطبائی می نویسد: سوگند یادکردن خداوند به قلم و نوشته عبارت از سوگند به نعمت است چون خداوند در کلام خویش به بیشتر آفریده های خود از آن جهت که رحمت و نعمتند سوگند یاد نموده است مانند آسمان، زمین، خورشید، ماه، شب، روز و غیر اینها حتی انجیر و زیتون.

طنطاوی بیان مشروحی در فلسفه سوگند به دوات و قلم و نوشته دارد که ذیلا چند جمله آنرا از نظر می گذرانیم: سوگند به دوات و قلم و نوشته، نخست مسلمانان را به تعلیم و فراگیری علوم تشویق نمود و ثانیا به جهانیان ثابت کرد که اسلام دین علم و دانش است و تمام دستوراتش براساس و مبنای علم استوار است، و اگر علوم و فرهنگها توسعه یایند نه تنها از عظمت آن نمی کاهند بلکه روز به روز با توسعه آنها بر عظمت و تعالی اسلام افزوده می شود، و قلمها در راه شناخت آن به حرکت در آمده و کتابها و رساله ها در عظمت آن خواهند نگاشت. بنابراین سوگند به دوات و قلم و نوشته بزرگترین نشانه عظمت و اهمیت و ارزشی است که دانش در منطق درخشان اسلام داشته و در هیچ مکتب و منطق و سیستم  فکری عبارت و سخنی از این زیباتر  و جامعتر و رساتر در ایفا کردن احترام و حق کامل دانش دیده نمی شود.