سوگند به سپیدی صبح در قرآن و نظر مفسران در این باره

یکی از نعمتها و آیات قدرت و تدبیر الهی سوگند به «صبح» است که مجموعا سه آیه در این مورد وجود دارد. در دو آیه کلمه «صبح» استعمال شده و در یک آیه کلمه ی «فجر» که ذیلا آیات و تفسیر آنها را مطالعه می کنیم:

1. "والصبح إذا أ سفر"، (مدئر/ آیه 34: سوگند به صبح چون جهان را روشن سازد).

2. "والصبح إذا تنفس"، (تکویر/ آیه 18: سوگند به صبح روشن وقتی که دم زند).

3. "والفجر"، (فجر / آیه 1: سوگند به صبحگاه.)

صبح در اصلاح قرآن است که روشنی در مشرق پدید آید، و این دو آیه نیز به همین  معنی نظر دارند. در مورد آیه ی اول، شیخ طوسی می نویسد: "و الصبح اذا اسفر"، یعنی سوگند به صبح وقتی که شود، نور دهد، و این معنی را از قتاده نقل می کند. مغنیه نیز به همین نحو تفسیر نموده است.

ابوالفتوح می نویسد: یعنی قسم به صبح آنگاه که شب را از خویشتن باز کند. سپس می گوید: ممکن بود که معنی آن باشد که صبح تاریکی را نفی می کند و می روبد، چنانکه خانه را می روبند، "یقال سفرت البیت اذا کنسته و المسفره  المکنسه". مولف المیزان می گوید: «اسفار صبح، روشن شدن و انکشاف  آنست....». مراغی نیز اسفار صبح را به ظاهر شدن نور آن تفسیر نموده است.

اما آیه دوم:
تنفس به معنی دم زدن و دمیدن است، تنفس النهار: عبارتست از انتشار و پراکنده شدن  روشنی و طلوع  آن، بنابراین "والصبح اذا تنفس»" یعنی سوگند به صبح آنگاه که دم زند یعنی طلوع کند، که نوعی استعاره است که وزیدن نسیم صبحگاهی و گسترده شدن نور آن به نفس زدن موجود زنده تشبیه شده است. ابوالفتوح می نویسد: «یعنی به حق صبح چون دم زند یعنی آغاز کند به آمدن». مفسران دیگری چون محمد عبده، طبرسی، صاحب المیزان و... همین معنی را بیان داشته اند البته با توضیح بیشتری.

اما آیه "والفجر":
در مورد این آیه از دو جهت باید مطالعه  نمود: اول در معنی لغوی آن که معنی فجر چیست؟ دوم از این جهت که مراد، فجر هر روز است یا فجر روز مخصوصی؟

اما قسمت اول، در مورد کلمه ی فجر راغب می نویسد: فجر عبارتست از شکافتن  و گشادگی در چیزی مثل "فجر الانسان السکر" یعنی انسان بند آب را گشود و آب و روان گشت. وی پس از از اینکه آیاتی را در این مورد ذکر می کند مانند "فجرنا الارض عیونا و...." می گوید: از این جهت به صبح صادق فجر گفته شد که شب را می شکافد. آری صبح پره های تاریکی را پی درپی می شکافد و سرچشمه ی نور را از میان افق منفجر می نماید و بندهایی که بر حرکت و حیات زده شده باز می کند، و خفتگان را بر می انگیزد.

حال به قسمت دوم نظر می افکنیم: پاره ای از مفسران خواسته اند بگویند مراد از فجر، فجر روزهای حج چون فجر ذیحجه، فجر روز قربان یا عرفه و.... است، لیکن اکثریت قریب به اتفاق قایلند مراد از آیه، فجر صبح هر روز است، زیر الف و لام در الفجر جنس است و شامل  هر صبحی می شود مفسرانی که معنی دوم را اختیار  کرده اند، عبارتند از: شیخ طوسی، فخر رازی، زمخشری، مغنیه، طبری (به نقل از عکرمه و عبدالله بن زبیر) طبرسی (به نقل از عکرمه و حسن و جبایی) آلوسی (به نقل از علی علیه السلام و ابن عباس و ابن زبیر) مراغی، سید قطب، عبده، بیضاوی، علامه طباطبایی، صاحب پرتوی از قرآن  و....

به عنوان پایان این بحث نظر یکی دیگر از مفسران را در این باره می آوریم: میبدی در تفسیر خود می گوید: فجر وقت انفجار صبح است و مراد به آن تمام روز است مثل "قوله والضحی".