تفسیر پاسخ سوگند به چاشتگاه در قرآن

در قرآن کریم، هنگامی که به آغاز روز یا چاشتگاه با لفظ "والضحی" سوگند یاد می کند در آیه ای دیگر آن را پاسخ می دهد. در واقع جواب این سوگند را آیه "ما ودعدک  ر بک و ما قلی" تشکیل می دهد.

"قلی" (به کسر قاف) مصدر قلی (به فتح قاف): به معنی بغض، کینه ورزی، و بی مهری است، یعنی خدای تو هیچگاه تو را ترک نگفته و بر تو خشم ننموده است. روشن است که ضمیر خطاب در "ما ودعک ربک" به پیامبر اسلام متوجه است و این آیه و آیات بعد تا آخر این سوره مربوط به آن حضرت می باشد. اکثر مفسران در تفسیر و شأن نزول این آیه داستانی را ذکر نموده اند که برای روشن شدن معنای آیه، خلاصه ی آنرا یادآور می شویم:

عبده می گوید: روایات اتفاق دارند که سبب نزول این سوره آن است که فاصله کوتاهی در نزول وحی بر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم پیش آمد (گویا این فاصله از دوازده روز کمتر و از چهل روز بیشتر نبوده است) و آن حضرت دچار نگرانی و اضطراب شدید گردید، و بعضی می گویند قریش آن حضرت را مورد سرزنش قرار دادند  که خدایت تورا رها کرده است، و این سوره در پاسخ این گمان و پس از آن نگرانی سخت و جانفرسا نازل گردید که پس از رد و سوگند، عنایت و لطف بی پایان و دایمی خداوند را نسبت به آن حضرت بیان می دارد. بنابراین در این آیه به چاشتگاه و هنگامه ی درخشش نور خورشید و سپس به تاریکی دل شب سوگند یاد شده که خداوند پیامبر خود را از نظر دور نداشته و لطف خاصش را از وی قطع ننموده است. حال به رابطه زیبا و دقیق مقسم به و مقسم له توجه می کنیم:

مولف المیزان می نویسد: مناسبت نور و روشنایی روز و تاریکی و ظلمت شب با نزول  وحی و انقطاع آن روشن است.

طنطاوی در تفسیر خود این معنی را به طور مشرح و حتر بیان داشته می نویسد: خدایی  که رحمت عامش در شب و روز در همه جا ظاهر و احسان بی پایانش بر نیک و بد شامل است آیا نسبت به پیامبرش که نیکوترین موجود آفرینش  است، احسان خود را قطع  می کند؟! به عبارت دیگر، روز وقت تبلیغ و دعوت مردم به معارف الهی و شب وقت تضرع و دعا و تهجد است، و کسی که برنامه زندگیش این باشد، خداوند بر او خشم نمی کند، پس وقتی  پیامبر اسلام روز را به ارشاد خلق و شب را در کوشش در راه عبادت و نیایش مشغول است چگونه خداوند او را فراموش می کند، در نتیجه  هرکس که متصف به صفات کمال بوده و همچون پیامبر، دعوت به حق نماید، در دنیا و آخرت از رحمت خداوند برخوردار و سعادت جاویدان خواهد داشت.