تفسیر آیات سوگند به شب در قرآن کریم

از سوگندهای زیبای قرآن، سوگند به یکی از آیات قدرت الهی یعنی تاریکی شب  است که در 7 مورد به چشم می خورد:

1. "و اللیل إذا  أدبر"، (مدثر /آیه 33: سوگند به شب تار چون باز گردد.)

2. "و اللیل إذا عسعس"، (تکویر/آیه 17: سوگند به شب تار هنگامی که روی جهان را تاریک گرداند).

3. "و اللیل و ما سق"، (انشقاق/آیه 17: سوگند به شب تار و آنچه را جمع نماید و در برگیرد).

4. "و اللیل إذا یسر"، (فجر/آیه 4: سوگند به شب تار هنگامی که درآید، یا برود).

5. "و اللیل إذا  یغشیها"، (شمس/آیه 4: سوگند به شب وقتی که عالم را در پرده ی سیاهی کشد).

6. "و اللیل إذا  یغشی"، (لیل/ آیه 1: سوگند به شب تار هنگامی که جهان را در پرده ی سیاه بپوشاند)

7. "و اللیل إذا  سجی"، (سوگند به شب آنگاه که تاریکیش همه را فرا گیرد و آرام بخشد.)

اینک لازم است هفت لغتی که در این آیات بعد از کلمه ی «لیل» قرار دارد بترتیب توضیح داده، سپس نظر مفسران را پیرامون انها عرضه بداریم:

ادبر: از «دبر» به معنی پشت است، جمعش «ادبار» و مصدرش «إدبار» و ادبر صورت فاعلی است، به معنی پشت کرد، یا بازگشت.

عسعس: دارای دو معنای متضاد است، یعنی رو آوردن و پشت کردن. شب اندک اندک رو گرداند یا روی آورد و این در ابتدا و انتهای شب است. پس عسعس و عساس  تاریکی رقیق را گویند و چون اوایل شب و اواخر شب تاریکی آن مخلوط به روشنایی روز می باشد از این جهت رقیق می شود.

وسق الشییء یسقه وسقا: آنرا جمع کرد و گرد آورد. "وسقت  الشیی ء اذا جمعته"، بنابراین "وسق" به معنی جمع کردن و فراهم آوردن چیزهای متفرق و پراکنده است.

یسر: شبروی نمود، خشم یا اندوهش زاید شد، گذشت.

یغشیها: یغشی از غشی: او را پوشاند، فرا گرفت، احاطه کرد، در پرده پوشیده تاریک شد.

سجی: سکونت یافت، آرامش گرفت، پوشاند، تاریکیش فرا گرفت...

در همه ی آیات مزبور، همه ی مفسران اتفاق دارند که مقصود، سوگند به شب می باشد، و از این جهت اختلافی دیده نمی شود، فقط در توضیح لغات اختلاف جزئی وجود دارد که در ضمن نقل آنها روشن می گردد. اما درباره ی آیه اول یعنی: "و اللیل إذا  أدبر"، ملا فتح الله می نویسد: قسم به حرمت شب چون بیاید در عقب روز.

شیخ طوسی می گوید: بعضی گفته اند معنی آیه این است که "إذا  أ دبر"، یعنی پشت کند، و بعضی گفته اند "أدبر اللیل" به این معنی است که بعدش روز بیاید.

طبرسی می نویسد: خداوند به شب سوگند یاد نموده است و آنگاه از قتاده نقل می کند که گفته است: "ادبر": وقتی که پشت کند و برود.

مولف المیزان می نویسد: مقصود، سوگند به شب است آنگاه که ادبار نماید، و ادبار شب نقطه ای مقابل اقبال آن می باشد.

آیه دوم یعنی "و اللیل إذا عسعس" را مفسران چنین معنی می کنند: سوگند به شب هنگامی که رو آورد یا پشت کند یعنی هنگامی که تاریکی آن در اثر اختلاط با روشنایی روز، رقیق شود.

آیه سوم: "و اللیل و ما وسق"، شامل دو سوگند به هم پیوسته است، چه واو را عاطفه و چه واو قسم بگیریم، و معنای آن چنین است: سوگند به شب و سوگند به آنچه به وسیله شب گرد آید. "وسق" به معنای جمع کردن پراکنده است، ابوالفتوح نیز می گوید: علمای لغت وسق را چنین معنی می کنند: "جمع ما  کان منتشرا  بالنهار" یعنی شب آنچه از حیوانات که در روز پراکنده جمع کند.

در مورد معنای لغوی آیه "و اللیل إذا یسر" بحث اینست که مراد این است که سوگند به شب، آنگاه که تاریکی در حال گذر است تا اینکه منقضی  شده، نور صبحگاهی رخ می نماید و به روز تبدیل می شود. ولی در بین مفسران از این جهت اختلاف پدید آمده است که مراد از این شب چه شبی است؟ بعضی معتقدند مراد جنس است و شامل آخر مطلق شبها است که دارای این سیر است، مانند آیه "و اللیل إذا  أ دبر"،.

برخی دیگر گفته اند: درست است که تاریکی شب درحال گذشت و انقضاء است ولی مراد از این جنس شب نیست بلکه شب خاصی مقصود است. (و بعضی گفته اند آن شب خاص، شب قدر است) و بعضی گفته اند طبق سیاق قبل از این آیه، مراد شب  «مزدلفه» که دارای ارزش خاصی است.

آیه پنجم و ششم را که مشابه یکدیگرند مفسران چنین معنی می کنند که مراد سوگند به شب است که با تاریکی خود نور خورشید را می پوشاند و یا به قول بعضی  از مفسران زمین را می پوشاند و پرده سیاه تاریکی را می گستراند، یعنی همین که قسمنی از زمین از سمت تابش خورشید روی گرداند ، روی خورشید پوشید و سایه تاریک شب گسترده می شود. البته بعضی از مفسران مانند مراغی و مغنیه در مورد آیه اول "إذا  یغشیها" می گویند: مراد این است که تاریکی شب نور خورشید را بپوشاند به نحوی که اثری از آن باقی نماند، حتی از انعکاس نور آن به واسطه ی ماه، و این امر در طول ماه یک شب یا دو شب بیشتر نیست، و این، در شب اول، و آخر از ماه هلالی  است، ولی دیگر مفسران آیه را مطلق گرفته اند.

درباره ی آیه هفتم، جامع اقول مفسران این است که سوگند به شب آنگاه که پرده ی تاریکی همه جا را فرا میگیرد و در سکون و خاموشی فرو می برد. این بود مجموع آیات و تفسیر مختصر آنها، در مورد سوگند به شب.